— Можа, тыф быў?
— Ціф ці не ціф, а паўвёскі на той свет пайшло.
— Ды спі ты!..— узрываўся ўжо нехта злы і нервовы, і тады, паскрыпеўшы нарамі, павярнуўшыся на другі бок, сціхаў шапялявы Маланка і тут жа пачынаў храпці і тоненька падсвістваць, нібы цягнуў што густое з бутэлькі.
Учуўшы гэты тонка цягучы свіст, ад неўтрывалага смеху пачыналі душыцца растрывожаныя, выбітыя са сну салдаты. Нехта мацюкаўся і тоўстым голасам крычаў:
— Ды мазні яму па рылу. Чуеш, мазні!
— А ты ўжо святы — і не храпеш, і паветра не псуеш?
— Ды не магу заснуць, не дае гэты храпун.
— Ага, ён... Не махлюй, пра жонку думаеш, што дупу на печы грэе.
— Сціхніце, хлопцы,— хто-небудзь пачынаў спакойна, як маленькіх, упрошваць.
Паволі, з нейкім сваім глыбокім уздыхам, з рыпеннем нараў, з задушлівым ад курыва кашлем, санлівым барматаннем трэці ўзвод нарэшце заціхаў. I тады супакоены, сцішаны ў сваіх думках Міця ўспамінаў ужо даўняе, уявіўшы гэты кутні клас без рыпучых нараў, а з трыма радамі жоўта-чорных лаўкаў, што гарою, адна на адной, ляжаць цяпер пад навесам дрывотні, з прадаўгаватаю зялёнаю дошкаю, на якой было лёгка і прыемна пісаць белым крохкім мелам, з аблушчанаю старою картаю, што вісела ў кутку на крыжавіне з аднаногай падстаўкі. А на сярэднім радзе за другой партай сядзела яна, Чэся. I Міця збоку бачыў яе расчырванелую шчаку, белы краёк шыі з карычневай радзімкай ніжай вуха, ружовую мочку з серабрыстай перлавай гарошынкай завушніцы.
I як усё гэта далёка сплыло: і той клас з чорна-жоўтымі лаўкамі, і нізкі на вочы Шкудлярык з вялікім драўляным цыркулем пад пахаю, і фарсісты, з вузкімі падбрытымі вусікамі, з напамаджанымі валасамі, і нязлосна-злы географ Жэпка, што, рэзка павярнуўшыся ад дошкі, цэлка шпурляў цвёрдай крэйдай на заднюю лаўку, дзе рагатаў і круціўся Тадак Пясэцкі, і тамліва-абыякавая з блішчастымі ад закапанага альбуцыду вачмі пані Ванда ў занадта тугой і кароценькай спаднічцы, і, каб зірнуць на яе файныя ножкі яшчэ больш, Тадак скідаў на падлогу сваю ручку і поўз на коленках пад стол.
Як усё нечакана і неверагодна страшна перамянілася ў жыцці. Пані Ванду забілі, здаецца, у сорак першым: яна, забегшы да суседзяў-яўрэяў, схавалася разам з імі ў склеп і туды якраз нямецкі матацыкліст кінуў гранату.
Тыдзень назад, кажуць, уварваўшыся ноччу ў хату, шукаючы, мусіць, яшчэ даўнейшага золата, нехта закатаваў, наздзекаваўшыся, пакалоўшы штыкамі грудзі і адарваўшы абцугамі пальцы, самую вясёлую з іхняга даўнага сёмага класа Анцю Станкевіч і яе мацеру. Па Дварчанах паўзуць прытоеныя, баязлівыя чуткі, што абедзвюх жанчын так нечувана і па-вар’яцку замучылі, напэўна, свае, местачковыя, бо чужому сярод ночы Сідорчыкі наўрад ці адсунулі б дзверы.
Нечакана Міцю падумалася пра Верасава, пра адзінокую Алесю, пра бацьку, што сніўся ўчарашняй ночы: услед за мацераю, што працягвала, падавала яму руку, ён уцякаў у цёмны і доўгі калідор, у нейкі дашчаны барак і знік там у невідушчым густым поцемку.
«Што ж удома?» — чуйным неспакоем застукала сэрца. Было горка, што Міця не мог забегчы ў вёску, заскочыць у родную хату. Крытая нямецкая машына з наваградскай камендатуры, што ехала якраз у Дварчаны, прымчала іх разам з Бусько адразу сюды, у школу, гады ўжо два, як абгароджаную калючым дротам і пераробленую на казарму.
Як агністая пякучая Маланка, Міцева памяць раптам выкрамсала з цемнаты белаватую ў перацёртым жвіры шашу, старую, паабіваную, у нарасцях і пацерках сівай смалы елку. Каля яе ружаватага камля вялікі мурашнік з цёмна-бліскучымі, як пераспелыя ягады ажыны, горсцю мурашак, палахлівы шоргат порсткага, закурэлага лісця і чуйны трэск сатлелага галля — уцякала яна, высокая з дробнымі грудзьмі партызанка.
І ўспомніўся свой гарачы, нечаканы нават для самога сябе стрэл.
Усяго зноў абліў пот. Міця перавярнуўся на расхістаных дашчаных нарах: няўжо ў кожнага, хто трымае вінтоўку, будзе на рахунку забіты чалавек? Вось так неспадзявана ён прынясе каму-небудзь смерць, не жадаючы і не хочучы таго.
Позні, трохі замурзаны чырвоны месяц, выцерабіўшыся з густых, кудзеркаватых верхавін гонкіх хвоек, зазірнуў Міцю ў твар. Скрыжаванымі рукамі Міця закрыўся ад яго і нават паспеў задрамаць, убачыўшы тое ў сне, пра што думаў: ён бег па шапаткім ад леташняга лісця, закурэлым вясновым лесе, раз за разам страляў. I нечакана ад яго стрэлаў зазвінела і рассыпалася шкло. Міця падхапіўся, яшчэ не ведаючы, ці ён прысніў, ці папраўдзе з вокнаў паляцелі шыбы. Блізкая аўтаматная чарга, лушчачы на сцяне тынк, паласнула сюды ў клас.
— Хлопцы, напад! — крыкнуў дзікавата-тонкім, не сваім голасам нехта з салдат, задыхаючыся ад горкага вапнавага пылу.