Радж ахвотна ўхапіўся за мокрую, у рыбінай лусцэ скрынку, каб памагчы Джыве перанесці іх у лодку. Але той палахліва запратэставаў.
— Я сам, я сам… Пагнюсішся! Ты стаў такім вялікім чалавекам, Радж, табе ўжо нельга брацца за такую чорную работу! Во тут садзіцеся, на лаўку, я чысты мяшок вам падсцялю… Дзякуй Вішну, і мой Пуол у людзі выйшаў… Гаспадар, вы чуеце? Яны мне такую добрую навіну сёння сказалі! Майго Пуола бачылі ў дарагім касцюме, з гальштукам… З бліскучай машыны вылазіў, у руках партфель трымаў і кіёк пазалочаны.
— Уга, цяпер у яго кіем носа не дастанеш, — падсміхваючыся, мармытнуў японец і пачаў заводзіць матор. — Ведаем такіх выскачак, ведаем… У самога такі. Бацькоў потым і пазнаваць не хочуць, саромеюцца.
Матор моцна затрашчаў, і больш нельга было пачуць, што яшчэ гаварыў японец. А тое, што паўтараў, усміхаючыся, Пуолаў бацька, разбіралі ці здагадваліся па губах:
— Не, мой не такі… Мой — ого! Ён яшчэ малы быў, а я ўжо казаў жонцы: «О, гэты вырвікішка далёка пойдзе!» І бачыце — праўда. Дасць бог ды яшчэ ажэніцца з багатай…
Маторка рабіла рэзкі крэн то ўправа, то ўлева, пакуль вырульвалі на свабодную прастору, і даводзілася хапацца за барты, каб не выкуліцца. А Джыва ўсё хваліўся Пуолам: які прыгожы… які смелы… які здольны да граматы.
— Ды хлусня ўсё гэта! — як з прывязі сарваўся Янг. — І Пуола ўжо на свеце няма! Забіла яго трыяда і ў моры ўтапіла! Мы бачылі, як паліцыя яго даставала!
Радж схапіў яго адною рукою за патыліцу, а другою заціснуў рот, але Янг выкручваўся і мычаў, крычаў, пакуль не выкрычаўся. А Джыва пахіліўся спінаю на скрынкі, пачаў зяпаць ротам, як рыба. Радж адштурхнуў ад сябе Янга — «Дур-рань!», кінуўся да Джывы, зачэрпнуў за бортам далонню вады, лінуў яму на твар.
Урэшце Джыва пачаў глядзець нармальна, але дыхаў са стогнам.
— Што з ім? — пракрычаў з кармы японец, а руку трымаў за сабою, на рычагу руля. — Жывы хоць? Не дай бог, яшчэ адзін нябожчык будзе на лодцы, тады давядзецца лодку мяняць. Злы дух пасяліўся ў ёй.
— Нічога, гаспадар… Прабачце мне, гаспадар… — пастараўся сесці Джыва. А Радж вярнуўся, балансуючы рукамі, на сваё месца. Лодка ўжо выйшла ў адкрытае мора, і хвалі патрохі заплёсквалі цераз барты, давялося і яму, і Янгу ўзяцца за бляшанкі, вычэрпваць паміж шпангоўтамі ваду. — Гаспадар, вы чуеце? Мне ўжо зусім добра… Я яшчэ дужы, вы мяне не праганяйце. Я яшчэ ўсё магу рабіць… — і не вытрываў, заплакаў, горбячыся і трасучыся.
Янгу было прыкра і сорамна, хоць за борт кідайся.
5
Натачу з бацькам знайшлі за кіламетраў пяць ад Кампонга на какосавай плантацыі. Гэта кіламетры чатыры па той дарозе, па якой ішлі на балота шукаць свабодныя землі, і яшчэ ўлева з кіламетр. Здалёк пачулі пах дыму і саладжава-прытарны дух гарачай, толькі што з печы копры. Убачылі на краі плантацыі і павець з пальмавых і бананавых лісцяў — доўгую, не такія буданчыкі, як рабілі ў іх на Біргусе над ямкамі-жароўнямі. Каля павеці стаяла двухколка-павозка, запрэжаная вослікам. Вусаты дзяцюк у капелюшы скідаў з павозкі падвезеныя арэхі.
Падышлі бліжэй і пазналі: першы мужчына за павозкай Амат, Натачын бацька. Бярэ па арэху і дзяўбе ім аб востры, увагнаны ў зямлю кол, аблузвае з арэха валакністую лупіну — койру. Голенькія арэхі, без кашуль, з касцяным гукам падаюць пад ногі другому мужчыну. А той узмахвае з-за вуха шырокім і доўгім, важкім парангам — сячэ, коле голыя арэхі напалам, падкідвае палавінкі да павеці.
Паздароўкаліся горача, Амат і Радж нават абняліся, прычым Амат смешна адтапырваў далоні, клейкія ад лупіны, — каб хоць не запэцкаць госця. А з Янгам Амат паздароўкаўся смешна — прытуліўся лбом да лба, нібы хацеў зрабіць «букі-букі», убароць рагамі, а потым выставіў пальцы літарай «V» і ўкалоў імі Янгаў жывот. Добры настрой быў у дзядзькі Амата!
— А дзе Натача, дзядзька? — папытаў Янг, выкручваючыся, ратуючы жывот.
— А вунь, пад кустамі. Там і маці… Копру выкалупваюць.
Янг пакінуў Раджа размаўляць з дзядзькам Аматам, які зноў ухапіў арэх і пачаў абдзёўбваць яго аб кол, а сам павярнуў за павець.
Натача з маці сядзелі пад разложыстым кустом бугенвіляў і выкалупвалі з яшчэ гарачых палавінак шкарлупін сухія рудыя зморшчаныя кавалкі ядраў — тую самую копру. Натача і так цёмная, негрытка, а тут яшчэ замурзалася… Не вытрываў Янг, разрагатаўся.
— О-ой, Я-янг?! — нібы праспявала Натача. — Ты хіба з неба зваліўся? — і засвяцілася ўся, засаромелася. — Мама, глядзі, а Янг вырас! Дальбог, вусікі нават пазначыліся.
Тут ужо і Янг засаромеўся: ну але, яшчэ што выдумала. А ўголас сказаў:
— Мне дванаццаць гадоў сёння.
І лепш не гаварыў бы: гэтая круцёлка падхапілася на ногі і… цмок Янга ў шчаку, цмок у… Не, у другую не паспела, Янг адхінуўся — і яшчэ больш засаромеўся.
— Я віншую цябе!.. Мы з мамаю віншуем. Толькі падарыць табе няма чаго. На, хоць копры пагрызі… Мо яшчэ не снедаў сёння.
— Калі тое было… Але я не хачу есці,— сказаў Янг, а сам падставіў прыгаршчы, узяў Натачын пачастунак. Апусціўся каля іх на траву, памалу супакойваючыся. Не думаў, што гэтак расхвалюе сустрэча з Натачай!
— Ну, расказвай, Янг, дзе вы цяпер і што парабляеце, — папрасіла лагодным голасам Прэма, Натачына маці.— А мы во, бачыш, дзе апынуліся. Буданы тут парабілі з галля — недалёка. Малыя там спяць… А пачнуцца дажджы, то не ведаю, як будзе. Але дзякуй Вішну, хоць гэтае месца знайшлі. Плацяць толькі бацьку нашаму і во таму мужчыну, што сячэ на палавінкі… Ну і зборшчыкам. А мы ўжо так тут памагаем бацьку, бо запарка ў іх. Трэба і арэхі рыхтаваць для сушкі, і агонь глядзець, і варочаць-сушыць, і выкалупваць са шкарлупін, запакоўваць у мяхі. Ад тоны копры плацяць, а на тону трэба тысяч сем-восем арэхаў. Без рук астацца можна.
Янг слухаў прыгожую Натачыну маці, думаў, што Прэма16 — вельмі падыходзіць для яе імя. Крадком любаваўся і Натачаю, параўноўваў іх твары і бачыў, што Натача і кропелькі матчыны пабрала. Ён адчуваў, што пасля Раджа яны самыя блізкія і дарагія яму людзі. На пытанні адказваў паволі, стараўся гаварыць самавіта, як дарослы. Нават пахваліўся, што цяпер працуе ў дэльфінарыі і Судзір-дрэсіроўшчык не можа без яго абысціся. Натача шчыра рагатала над фокусамі Бобі, яна ўжо завочна палюбіла гэтае хітранькае дэльфіня.
— Ідзі ўжо, дачушка, адпачні трохі, пабегай з Янгам, — адпусціла іх Прэма.
Натача ўзрадавалася.
— Піць хочаш? — спытала ў Янга: убачыла, як цяжка ён плямкае губамі, варочае языком, жуючы копру. І не дачакалася адказу, ухапіла ў зубы свой нож, задрала галаву: на якую пальму залезці б? Ага, вось на гэту, крыху нахіленую… І ламанула цераз кусты да пальмаў. Неўзабаве Янг убачыў яе паўзверх кустоў — караскалася на пальму спрытна, як малпа. Праз колькі хвілін на зямлю загупалі арэхі. А хутка і сама з'явілася з кучаю арэхаў на руках, задыханая, вочы гараць.
— Калена вунь… абдзёрла, — не знайшоў што сказаць Янг.
— А-ат… — абыякава махнула рукою і пабегла з арэхамі да дзядзькі з парангам. — Ссячыце ім макаўкі!
Дзядзька ссякаў, а Натача раздавала: Раджу… бацьку… самому рубшчыку… А тры ўскрытыя прынесла да кустоў, самы вялізны працягнула Янгу.
— Дачушка, ты гэтак больш не рабі. Не дай бог, плантатар убачыць… Распараджаешся, як на сваёй плантацыі.
— Дык што ж нам — смагнуць? Ды не збяднее ён з-за шасці арэхаў! — адмахнулася Натача. Дачакалася, пакуль Янг высмакча свой арэх, ухапіла яго за руку: — Пабеглі!
— Пачакай, — засупраціўляўся Янг. — Я пагляджу, як у вас тут зроблена… — і завярнуў пад павець.
Пакуль глядзелі, Натачына маці выграбла пад кустом велікаватую ямку, пазносіла туды выпітыя арэхі, прысыпала зямлёю і лісцем. Так будзе спакайней.
Янг убачыў, што прынцып сушылкі такі самы, як яны рабілі і на Біргусе. Толькі тут размах — не параўнаеш. Не нейкая ямка з вугалямі, перакрытая бамбукавымі палкамі, а доўгая канава… На дне гараць сухія шкарлупіны арэхаў, адзін жар, дыму амаль няма, над канаваю не памост з палак, а жалезная рашотка з тоўстага дроту. За раз можна раскласці мо тону арэхаў.