— А-а, шмат дзе быў!.. — сказаў Валодзька. — Па лесе дужа люблю хадзіць... І сумку на плячо — глядзіш: к канцу прагулкі грыбоў набраў. Ужо слоікаў пяць маці мне ў Мінск закатала, з паўсотні барвічкоў насушыў... — Па тым, як Валодзька стаў спавядацца, было відаць, што ён напраўду перажываў, ідучы сюды, і цяпер стараецца паставіць усё на сваё месца.
— Малайцом! Са шчасцем, як кажуць у народзе, добра і ў грыбы хадзіць, во што. І капейка ў кішэні не лішняя, — пахваліў Грышка, аб чым тут жа пашкадаваў, бо Валодзька пачырванеў у твары і, міргаючы вачыма, не ведаў, што казаць далей. Яго зразу збілі з панталыку Грышкавы словы, бо тое, чаго баяўся — каб не падумалі, што прынёс грыбы дзеля грошай, — акурат, выходзіць, і здарылася. Гэтая пахвальба — як нажом паласнула па сэрцы. Нешта такое помніцца яму са школьных гадоў. Тады ў малінаўскіх хлапчукоў была завядзёнка збіраць суніцы і прадаваць на шашы. Шафёры (часцей з легкавікоў), а то проста пасажыры ахвотна куплялі першыя ягады. І тыя выручаныя капейкі вельмі ўжо прыдаваліся на іх хлапчукоўскія намыслы, самы вялікі з якіх, канешне, быў — складанчык, і чымся больш у ім лёзаў, тым лепш. І вось каторага дня настаўніца хіміі, якую ніхто з вучняў не любіў, бо яна ўсягды высмейвала вінаватага не выбіраючы слоў, праафішыравала Валодзьку перад усім класам: «Вунь з Валодзі Шапялёва бярыце прыклад: не толькі добра вучыцца, але і грошы бацькам памагае зарабляць. А што — правільна!..» Здаецца, і не сказала нічога благога, адно пахваліла, але колькі тут было наўмысна прыхаванай з’едлівасці: па-першае, маўляў, глядзіце, чый сынок — настаўнікаў, а па-другое, і гэта самае балючае, выходзіць, — Валодзька такі сквапнюга, што нават продажам ягад не грэбуе.
Грышка, канешне, сказаў цяпер без усякага злога намеру, але ўсё адно Валодзьку стала непамысна, бо ўжо загадзя настроіў сябе на любую пстрычку, а гэта аніяк нельга было рабіць, таму што самае нязначнае слова, нават проста сказанае, здаецца, нацэлена акурат на тое, каб цябе ўнізіць, пакрыўдзіць, — як з тою ранаю: усягды чапляешся іменна ёю, а ўсё па той прычыне, што астатнімі, здаровымі, мясцінамі не адчуваеш, калі імі да чаго датыкаешся.
І ўсё-такі, усё-такі няпроста нам праясніць, чаму раптам Валодзька прынёс здаваць грыбы. Жонка, канешне, на расстанне не прамінула сказаць, каб не біў у вёсцы лынды, а «займаўся дзелам», але сказала адно пра кампоты і варэнне. Дык, можа, Валодзька хацеў паднесці сюрпрыз і здзівіць яшчэ грыбамі ды грашыма? Можа, дзе на сподзе душы такая думка няпэўна і жыла, але каб яна кіравала ім, то наўрад, бо Валодзька цвёрда ведаў, што перад жонкаю сваёю не выслужыцца нават тады, калі дастане ёй зорку з неба, — яна, гарадское дзіця, самыя капрызныя жаданні якога бацькі без слоў, а часам і з ахвотаю задавальнялі, прымае ўсё як звычайнае.
Дык тады, можа, Валодзька, апынуўшыся ў мясцінах, дзе рос, так узрушыўся, што захацеў зноў перанесціся ў той незабыўны, далёкі, але яскравы ў памяці і вачах свет, а яго акурат і нельга было ўявіць без гэтых грыбоў? Магчыма. Але ж верыцца і ў тое, што адно гэта не штурхнула б Валодзьку на даволі смелы, на вачах усяе вёскі, крок. А што тады?
Не забываючы, што ўжо сказана, намалюем і прыкладзем да Валодзькі такі слоўны трафарэт: зусім верагодна, што ў душу Валодзькі, які ладнага пажыў у горадзе, пранік сваёю жылкаю грыбок, назва якому прагматызм; грыбок гэты, разрастаючыся, непазбежна родзіць прагу да накаплення, пагоні за шыкам, прэстыжам, а ўрэшце ператварае душу ў гнілое балота. Якое лякарства ад гэтае нутраной хваробы, пры выпадку спытаем у Грышкі — ён грыбавар, можа, і ведае.
О, каб пра гэта ўсё мог падумаць Грышка, ён бы тут жа высмеяў, нягледзячы ні на што, і пасарамаціў Валодзьку: навошта, навошта табе, маладому, усё гэта? А так, застаўшыся адзін, толькі дзівіўся, і не больш: «Даў, во што, копаці Валодзька... Ніяк не чакаў я. Ды мне-та што, мне латва — хай носіць грыбкі. Ты глядзі,— не пераставаў дзівіцца Грышка, — ніколі б не паўміў!.. Хлопец ён, канешне, змалку старанны быў... Не тое, што мой басяк...» — Як толькі Грышка ўспомніў Мішу, зразу зніякавеў, апаў, і думкі пра Валодзьку вылецелі з галавы — паспрабуй злаві. Сын быў Грышкавым болем усё жыццё, болем, які кожны дзень ныў-шчымеў і аніяк не зажываў. Няўжо да смерці ён так і будзе круціць душу? Днямі вось Грышку сон брыдкі прыблюзніўся, аж цяпер волка ў грудзях. Нібыта пайшлі яны з Мішам у сажалку рыбу лавіць — муцёнкаў, як у іх называюць. Сажалка прыгожая, сіняя ў зялёнай траве, бы ў вяночку. Міша раздзеўся да трусоў і палез з лазовым кошыкам у ваду; яшчэ некалькі новых кошыкаў на беразе засталіся ляжаць — навошта? Міша пачынае боўтацца ў сажалцы, ваду муціць, значыцца, каб рыба ўсплыла... І бачыць раптам Грышка, што не вада ў сажалцы, а — бруд, смецце, нечыстоты ўсякія... Міша хоча грабянуць каля сябе кошыкам, але скрозь патарчакі розныя, іржавыя драты, паленне — замінаюць. Ён стараецца, аж прысядае, падымае кошык — поўны глею, бруду, і паверх расплываецца зялёная ляпёшка. Фу! Грышка адварочваецца, зашчамляе пальцамі нос — і чуе... смех. Нехта голасна рагоча, быццам гром грыміць. Глядзіць: на процілеглым беразе стаіць, хапаецца за жывот Васіль Муранкоў. А Міша, абляпаны ўвесь з галавы да ног чорным глеем, як ачмурэлы, пялешчацца ў сажалцы, што падобна ўжо болей на свіную рыцвіну. Нарэшце вывальвае кошык на бераг, на зялёную траву, раскапвае сінюю твань і выхоплівае з яе раптам блакітную, як аловак, маленькую рыбку. Міша жмурыцца, быццам глядзіць не на рыбку, а на сонца...