— Піце, ежце, госцейкі, ды хутчэй, бо маладым некалі, ім трэба адным застацца.
Госці разышліся апоўначы. Цярэшка прыгарнуў Маню да сябе, зазірнуў у вочы:
— Цяпер, любая, хадзем дадому.— Ускінуў вузел з падушкамі і коўдрамі на плечы, узяў жонку пад руку, і яны ступілі ў зорную ноч.
Вяскоўцы называлі Маню, як і раней, хіба толькі цяпер часцей крыху, — чортавай. Дзяўчаты — з зайздрасцю, што запаланіла такога прыгожага хлопца. Хто-ніхто з іх часам яхіднічаў: «Можа, яна прысухай якой зачаравала яго, чортавым зеллем — недарма ж чортава...»
Вясною ў сэрцы маладажонаў нахлынула новая вялікая радасць — Маня нарадзіла сына. Цёплы май буяў азімымі нівамі, цвіў буйной квеценню яблыневых і вішнёвых садоў, звінеў птушынымі галасамі. «Радасць ты наша маёвая!» — галубілі шчаслівыя бацькі галасістага шустрага хлапчука. I марылі пра дачушку.
А на пачатку лета Маня забрала дзіця і вярнулася ў бацькаву хату.
Развітваліся яны на двары каля веснічак. Цярэшку страшэнна карцела сказаць жонцы знаёмыя да болю сардэчныя, пяшчотныя словы, але нясцерпна горкая крыўда быццам сашчапіла, замкнула яму рот. Словы тыя, не вырваўшыся з-за зубоў, зляпіліся ў даўкі камяк. Маня стаяла з зацятым, як скамянелым тварам. Ён дзвюма рукамі схапіў яе за плечы, страсянуў. Дзіця, што было ў яе на руках, заплакала і неяк адразу змоўкла. Штосьці абарвалася ў грудзях Цярэшкі, сцінаючы дыхание. «Заб’ю!» — зашумела ў яго ў галаве. Ён схамянуўся, жахнуўся гэтай жудаснай думкі... Так яны і не сказалі адзін аднаму нічога. Ды і што было гаварыць, калі ўсё ўжо сказана-пераказана!
Вяскоўцы дзівіліся, губляліся ў здагадках: што здарылася? Не чуваць жа было, ці каб пасварыліся, ці хто паганцам якім стаў... Цярэшка, калі ў яго з мужчын хто пытаў, толькі сумна, вінавата ўсміхаўся і паціскаў плячамі:
— У Мані спытай. Яна ж ад мяне пайшла, а не я ад яе...
Жанчыны былі больш цікаўныя i настырныя, то з аднаго боку падступаліся да Мані, то з другога:
— Такога мужыка адцурацца! Ён што, знюхаўся з кім ці, можа, рукі на цябе клаў?
Вусны Маніны балюча ўздрыгвалі:
— Што я магу сказаць кепскага на свайго мужа?..
Тады хітрэйшая каторая мяняла ход:
— Яны пакуль хлопцамі — дык усе добранькія. А як ажаніліся, узялі сваё, яго, іншага, быццам падмянілі. Былы мужык твой, Маня, грошай, можа, табе не даваў?
— Ты ж сама гаворыш — былы. Дык што я магу сказаць кепскага пра чужога чалавека? — Маніны вочы зацягваліся павалокай слёз.
Пры сустрэчах былыя муж і жонка стрымана віталіся:
— Добры дзень, Маня.
— Добры дзень, Цярэшка.
— Як сын?
— Прыйдзі паглядзі.
I абое стрымлівалі цяжкія ўздыхі, якія рвалі грудзі.
3 цягам часу па вёсцы пачалі распаўзацца чуткі, што чортава Маня пасварылася з Цярэшкам з-за бога.
Маці яе пайшла на той свет, калі дзяўчынка толькі пачала хадзіць у школу. Была яна сектанткай. Паміраючы, як цяпер прыгадалі людзі, наказвала малой: «Глядзі, дачушка, жыві з богам у душы, з якім нарадзілася». I дамаглася ў дзяўчынкі клятвы, што яна, калі вырасце і народзіць дзяцей, ахрысціць іх у сектанцкага прэсвітэра.
Цяпер Маня адступіцца ад клятвы не магла, а Цярэшка не мог з гэтым згадзіцца.
Усю сваю любоў i ласку, якой у яе хапала на мужа i сына, жанчына аддавала цяпер дзіцяці. «Цярэшачка мой ненаглядны, саколік шызакрылы! Расці здаровы i дужы, як... як тата твой. I вочкі твае ясныя няхай заўсёды свецяцца радасцю, і кудзеркі на тваёй галоўцы няхай так буйна кучаравяцца, як у таты...» Часам здавалася, што яна, гаворачы гэтыя словы да сына, бачыла лерад сабой мужа. Стары Халімон, калі яму выпадала глядзець на дачку ў такія мінуты, скрушліва хітаў галавой і казаў, каб пераключыць яе ўвагу на іншае:
— А ў свеце чула што робіцца? Газеты пішуць, у Сібіры вунь новы горад пабудавалі. — I дадаваў: — Людзі не спяць у шапку.
Так ён заўсёды заканчваў кожную сваю думку, якую лічыў грунтоўнай i важнай. «Людзі не спяць у шапку» — было яго любімае выслоўе.
Малы Цярэшка ўжо борзда тэпаў па зямлі моцнымі цыбатымі нагамі, калі пачалася вайна. Ганяўся на двары за курамі, цягаў за сабой дзедаву лугу. Дзед, прыйшоўшы з работы, даваў яму пугу пазабаўляцца і казаў:
— На, чалавек, паганяй каня. Вырасцеш — будзеш, можа, як дзед твой, зямлю араць, хлеб сеяць. На хлебе, унучак, усё на гэтым свеце трымаецца.
Хлапчук пазіраў на старога няўцямнымі даверлівымі вачанятамі, і пунсовыя пухлыя вусны яго ціхутка паварушваліся. Ён быццам паўтараў у думках незразумелыя дзедавы словы, якія той неаднойчы казаў яму: «Чуеш, як вунь птушка на яблыньцы звініць-спявае? I ў полі ж, унучачак, птушкі так заліваюцца ў паднябессі. Падвясельваюць чалавека, каб яму спарней працавалася. Чалавек і птушка спрадвеку ў згодзе жывуць. Вунь чуеш? Цілі-цілі — цюр-р!..»