Драўляны нейкі гук громам аддаецца ў маёй галаве. Хведзька зірнуў на мой твар:
— Памочнічкі! Ану засыпай. Паняў?
Адышоў убок i лёг да сонца, а я пачаў сыпаць падсохлы жвір у яму.
Толькі ў трэцяй яме рыдлёўка — не яго, мая — дзынкнула. I тут я забыўся пра ўсё.
Вінтоўка ляжыць на свежым пяску, а мы стаім над ёй. Метал ад іржы жоўты, як вясновы кураслеп, а дрэва да вугальнай чарнаты набрыняла пахам i сырасцю смерці.
— Чуеш, кум, сонца?! — крычу я.
З гэтай вінтоўкай я i папрасіўся да касачоўцаў. (Брызентавы рэмень давялося перамяніць.)
Пачаў не з мамы, ведаючы, як ёй цяжка такое вырашаць, a пачаў з таго, што двойчы хадзіў (i Хведзька з намі) тэлеграфныя слупы спілоўваць. Знаёмым хлопцам-касачоўцам за тое, што бралi нас з сабой, заплацілі патронамі: i яны былі ў Хведзькі назапашаны. Але Хведзьку зноў мучыла зайздрасць:
— Добра табе, у цябе бацькі няма.
Але ў мяне была мама. Сабраўся з духам, паклікаў на дапамогу ўсю сваю закаранелую зухаватасць двоечніка i паведаміў маме, што сын яе — партызан.
Сястрычкі мае, сямігадовыя блізняты, разглядалі — нечаканага, бы я з неба саскочыў, — брата-партызана з захапленнем i спагадлівым чаканнем: зараз ён будзе плакаць. Мама наша на папругу i нават на кій — скорая. Потым сама плача, але спачатку парумзаеш ты.
Цяпер заплакала яна. Ціха, бездапаможна, зірнуўшы чамусьці на пляскатыя, як сподачкі, тварыкі блізнят, абвёўшы позіркам сцены, куткі хаты: нібы зараз жа трэба ўсё кідаць, уцякаць.
Пайшла на кухню, не сказаўшы ні слова. Нешта корпалася там ля печы i плакала, а мы напаўшэпт гаварылі.
— А табе каня дадуць?
— Сам разжывуся. У касачоўцаў самі ўсё здабываюць.
— А нас пакатаеш? Агарод наш засееш. А то мамцы цяжка будзе.
— Прыеду i зраблю. Цяпер вы — партызанская сям'я.
— Мамка плача.
— Яна заўсёды… Як i бацька на фінскую ішоў… Вы не помніце, малыя былі.
Блізняты нашы прыгажунямі не лічыліся, нават мама казала з добрай усмешкай (калі абедзве разам — цяжка не ўсміхнуцца):
— Божа, растуць векавухі, мала адной, дык на табе дзве!
Я любіў ix пляскатыя, губастыя тварыкі, хоць часта i сварыўся на ix, калі яны стараліся прыстаць да нашай мужчынскай кампаніі. Але ў сваім двары мы былі сябрамі. Каго хочаш кране гэта: здвоеная пакорлівая ўсмешка на добрых тварыках, здвоеная павага да старэйшага брата!
I вось цяпер, калі мама заплакала i так паглядзела на ix, на сцены, я адчуў сябе вінаватым. Упершыню падумалася ўсур'ёз, чым усё можа скончыцца. Цяпер i не партызанскай сям'і ацалець, выжыць — трэба вялікае шчасце, удача. А на партызанскія немцы палююць круглы год.
— Дай прышыю табе бацькаў каўнер. Залезь на гарышча, прынясі,— сказала мама, вярнуўшыся ад печы да нас, адразу прыціхлых: — Усё роўна чорт нейкі знойдзе ды забярэ ці спаляць.
Я кінуўся ў сенцы, ускараскаўся па лесвіцы. У рыззі ля коміна раскатаў рукаво ад старой ватоўкі — яно моцна пахла тытунём. У рукаве — наша адзіная сямейная каштоўнасць: каракулевы каўнер, загорнуты (ад молі) у тытунёвае лісце.
Мама прышывае той каўнер да майго рудога школьнага палітончыка, а мы сядзім каля яе, збліжаныя цішынёй, чаканнем. Маме стала холадна, я пабег i прынёс ёй з шафы старую цёплую хустку. Калі хустка ў яе на плячах, постаць маці не выдае такой вострай i ўся яна робіцца дабрэйшай — задуманай i журботнай. Вось такая — пад хусткай, у халаднаватым паўзмроку — яна расказвала нам пра гарадское жыццё, пра сваю маладосць, пра бацьку. (Я — «гарадскі», a сястрычкі нарадзіліся ў вёсцы. Бацька сам напрасіўся працаваць у МТС, дырэктарам быў да самай фінскай вайны. А потым здарылася нешта незразумелае, раптоўнае, немагчымае: бацька ў палоне! Былі два пісьмы аднекуль з поўначы — перад самай ужо вайной.)
Маміна хустка ды каракулевы каўнер, куплены сабе бацькам на паліто, — усё, што засталося ад нашага «дырэктарскага» жыцця.
Гарадскія рэчы мы пачалі прадаваць яшчэ да вайны.
Скончыла мама работу, агледзела мае паліто з шыкоўным каўняром i нават усміхнулася:
— Якраз табе прыдалося.
Мы, узрадаваныя мамінай усмешкай, кінуліся прымерваць паліто: блізняты трымалі яго, нібы сурдут пану, а я на ix пакрыкваў. Каракуль прапах тытунём, нібы яго ўжо насілі. Мусіць, i маме так падалося:
— Бацькавым тытунём будзеш пахнуць.
Я знарок весела i гучна пацягнуў носам, панюхаў, спалохаўся, што яна зноў заплача.
Першыя дні i тыдні ў партызанскім лагеры былі для мяне суцэльным святам пазнавання. Дысцыпліна ў атрадзе была амаль армейская — гэтым касачоўцы ганарыліся перад суседзямі.