Ціха стаялі дрэвы наўкола, засмужанае паветра як застыла.
Далейшае ўсё было як заўсёды. Малання ірванула, ажно зямля задрыжала. Антон прабег некалькі крокаў і раптам прымнуўся на карачкі. Ногі заблыталіся ці то ў траве, ці ў нейкім дроце? Ён таропка стараўся выбавіцца з таго нерата, тузаў, разблытваў яго. Нарэшце вызваліўся, ступіў крок, і тут штосьці моцна ўдарыла яго пад левую лапатку. Ён захістаўся, аднак устаяў на нагах. Кулі пранізліва свісталі ў яго над галавой. Вялікім намаганнем волі рушыў далей. Кожны крок даваўся яму з неверагоднай цяжкасцю. Галава кружылася, ногі падломваліся. А за ім ужо беглі, яго даганялі.
Праз якую хвіліну цяжкія, пудовыя ногі перасталі слухацца яго. Ён спыніўся, шырока расставіў іх і мёртвай хваткай учапіўся за нізка навіслы хваёвы сук. Дужая рука моцна тузанула за каўнер. Ён стаяў. Свядомасць зафіксавала, што шэрыя постаці абмінулі яго, пабеглі далей, і ён перш, чым праваліцца ў чорнае прадонне, паспеў яшчэ падумаць: «Віктара даганяць».
Прыходзіў ён да памяці павольна, неяк дужа натужліва. Спачатку пачуў сябе, як у стане паўсна. Дзе ён, дзе?.. А-а, у бальніцы, хворы на адзёр. Во і маці схілілася над ім. У сіняй з белымі гарошынамі кофце, якая падабалася ўсім ім, дзецям. Толькі чаму яна не маладая, дужая, а хударлявая, прыгорбленая, у чорнай хустцы, з-пад якой выбіваліся сівыя валасы?.. I ён пачуў:
— Хто ты, хто? Адказвай!
Цяжка, з болем узняў павекі. Першае, за што зачапіўся затуманены позірк,— была высокая фуражка з арлом.
— Адказвай — хто?
Позірк праясняўся. Праяснялася і свядомасць: «А-а, нем-цы!..» Ён павёў вачамі па пакоі: і Віктар тут?.. I яго?..
Віктара не было. Скрозь боль у грудзях адчуў, як там пацяплела: не злавілі Віктара!..
— Адказвай, адказвай!..
Нешта падобнае на ўсмешку, горкую, неверагодна пакутлівую, скрывіла Антонавы вусны. Яны задрыжалі, заварушыліся.
— Старшы... казаў... вытрымаем і пачнем... Жыць пачнем.
На галаву яму зваліўся моцны ўдар.
— Хто?!
Дзіўна, але гэты ўдар быццам надаў яму сілы.
— Баец корпуса генерала Пятроўскага.
— Корпус разбіты доблеснымі войскамі фюрэра.
— Разбіты, але не пераможаны, не...
— I сам генерал загінуў.
— Загінуў, але ён з намі.
— Сталінскі бандыт, фарфлюкт!..
Удары сыпаліся адзін за адным. Па галаве, па твары, па грудзях, па жываце... Ён сцяў зубы, маўчаў. Яго схапілі за ногі, павалаклі. Услед за ім на падлозе заставаўся звілісты крывавы пісяг.
Неба ачысцілася ад хмар, было блакітнае і высокае. Сонца стаяла ў зеніце, калі адным светлым жыццём на зямлі стала менш. Антон яшчэ дыхаў, калі на яго ў яму пасыпаўся халодны жвір.
7
Вячэрняя зара палыхала як ні на паўнеба. Над лесам, ціхім, задумлівым, грыбным, што падковай агібаў вёску. Я сядзеў на шырокай вясковай лаўцы пад яблыняй, адпачываў пасля дзённай працы за пісьмовым сталом. Вока цешылася непаўторным цудоўным краявідам, а душу тым часам, як вострымі кіпцюрамі, драпалі неспакой і нейкая горкая збянтэжанасць. Думак, здавалася, ніякіх не было. Не, яны былі, ды проста не фіксаваліся, бо скакалі, не чапляючыся адна за адну, таўкліся, як камары. Але вось пакрысе сталі гуртавацца, набіралі пзўнасць, акрэсліваліся. Сіні лес знік з вачэй, і перад маім зрокам паўстала бяскрайняе сіняе мора. Яно было спакойнае, па ім удалечыні плыў светлы прыгожы карабель, на борце якога вялікімі літарамі бялела: «Антон Губараў».
Раптам мора забурліла. Пакаціла на карабель горы вады, кідала на шырокую палубу цэлыя патокі. Судна разразала сваім сталёвым целам шалёныя хвалі і плыло, плыло да чужых дальніх берагоў, дзе яго чакалі. А ў прасторнай каюце-клубе шумела свята. Там сышліся вольныя ад вахты маракі. Яны не маглі не сысціся ў гэты дзень. Флоцкія Антонавы пабрацімы гаварылі пра слаўнага партызана цёплыя словы, чыталі вершы, спявалі песні, танцавалі... Быў дзень нараджэння Антона.
I я неўпрыкмет для сябе стаў у думках чытаць:
У баравінах над сівым Дняпром
Вайны мінулай зглух астатні гром,
I толькі рэха ценькае кране
Слязой бяды прасоленую памяць.
I скрозь лісця завейлівую замець
Салдат бязвусы крочыць да мяне.
Ён выйшаў з шатаў стоеных
Наўпрост.
Чубок хлапечы вецер растрасае...
А памяць нарастае, не згасае.
І шэпча лес мне пра юначы лёс...
Я добра ведаю гэтыя радкі з верша Міколы Мятліцкага. Паэт прысвяціў свойпалямяны верш палымянаму Антону Губараву.
Памяць... Светлая, добрая памяць нарастае, не згасае. Дык чаму ж на душы так горка і трывожна?..
Рэдактар П.Ф. Шутаў. Фатаздымкі А. Шайнова.