Волею лёсу апынуўшыся ў эміграцыі, Цэлеш стварае люстэрка падзей тых часоў. Творы Міколы Цэлеша, аб’яднаныя ў зборніку, малююць бязрадасную, але праўдзівую карціну жыцьця савецкага грамадства перадваенных гадоў. Нішчыцца да тла нажытае цяжкай працай і ў Богуша («У імя догмы»), і ў Матузка («На межах»), і ў Гарася («Дзікі вецер»); б’ецца ў цісках галечы, жыве ў паўсядзённай трывозе абы не спазьніцца (бо трапіш на чорную дошку) і абы не захварэць (бо, калі ня будзе высокай тэмпэратуры, доктар ня дасьць вызваленьня, а за прагул пойдзеш пад суд) Маўра, удава салдата, загінуўшага на фінскай вайне («Пёрка й іншыя»); ходзіць жабраваць Аўгіньня, якая ратуе ад голаду сваіх трох унукаў (тамсама).
І ўсё гэта на фоне зьдзічэлага прапагандысцкага ляманту пра ўсенароднае шчасьце: «Ніколі й нідзе ня трацілася столькі чалавечай энэргіі на доказ вольнасьці, роўнасьці, сацыяльнага дабрабыту і іншых атрыбутаў наземнага раю, як у "сацыялістычнай бацькаўшчыне"... Вось урачыстасьці кастрычніцкай рэвалюцыі... Да гэтага дня рыхтуюцца тысячы розных брашураў, артыкулаў, выступленьняў, успамінаў, апісаньняў... Партрэты, сьцягі, лёзунгі, транспаранты, ілюмінацыі -- усё ў чырвоным колеры -- і ўсё гэта мусіць сьведчыць аб дасягненьнях, аб волі, аб шчасьці пад савецкай зоркай...» («Янка сеяў -- людзі жалі»)
Пад гэты прапагандысцкі грукат тварылася безьліч чорных спраў. Жахлівая намаляваная Цэлешам карціна высылкі «кулакоў» у апавяданьні «У імя догмы». Маўклівы адчай выгнаньнікаў, плач дзяцей, стогны і сьлёзы тых, хто застаецца, і над усім гэтым -- поўная, неабмежаваная ўлада энкавэдыстаў. Але становішча на самой справе больш страшнае й сымбалічнае; прыгадаем, што гэта была толькі адна зь першых спробаў масавай дэпартацыі. Зь Беларусі, Украіны, цэнтральных раёнаў Расіі, з Паўночнага Каўказу тады былі вывезены ў Сібір і Сярэднюю Азію мільёны сялян, залічаных да «эксплуататараў». Гэты нялюдскі вопыт быў пашыраны ўладамі, і хутка ўсьлед за «кулакамі» пайшлі другія мільёны людзей, а потым, у 1943, у 1944, -- і цэлыя народы. Апакаліпсісным паўторам створанай Цэлешам карціны гучаць расказы ўдзельнікаў тых падзей. Менавіта тая маса «кулакоў», абяздоленых, пазбаўленых маёмасьці і ўсіх правоў, паклала пачатак спэцпасяленьням -- аракчэеўскім селішчам ХХ ст., у якіх потым мадзела большая частка краіны. А зрабіць чалавека кулаком -- што было прасьцей!.. Дастаткова перагарнуць афіцыйныя дакумэнты тых гадоў, каб пераканацца, як беспасьпяхова спрабавалі партыйныя тэарэтыкі сфармуляваць паняцьце «кулак» і як шырока тлумачылі яго практыкі. Неабходна пры гэтым улічыць меркаваньне беларускага гісторыка Ўсевалада Ігнатоўскага, які пісаў: «Беларусь амаль ня ведае тыпу рускага кулака-міраеда, які, як павук, аплятаў усю вёску даўгавымі абавязацельствамі»[2]. І таму ахвярамі калектывізацыі на Беларусі сталі ня толькі сяляне, якія карысталіся наёмнай працай, але й безьліч іншых, агулам «раскулачаных» па тых або іншых прычынах, як той самы Богуш.
Мікола Цэлеш -- Вітаўту Тумашу (10.12.75)
Вы правідлова адзначылі «трагічную ролю беларускай вёскі». Аўтар разумеў гэта добра: сіла беларускага народу менавіта ў вёсцы, і вось чаму з такой садысцкай нянавісьцю сталінізм наваліўся на яе. Что-ж цяпер? Вёска голая, разьдзетая, разутая дый галодная...
А партыйна-дзяржаўны друк штурхаў, пагражаў і пераконваў: «лепш перагнуць, каб потым не абвінавацілі ў правым уклоне», гэта значыць, у абароне кулака. І «перагіналі»... Тым больш, што нямала людзей было зацікаўлена ў набыцьці чужой маёмасьці: і жыхары тых-жа вёсак, што шукалі, раскрывалі «кулакоў», паведамлялі пра іх уладам, а потым удзельнічалі ў «раскулачваньні» (падобна Зьмітрачку з апавяданьня «Дзікі вецер»), бо, акрамя маральнага задавальненьня -- магчымасьці разьлічыцца з суседам, -- атрымлівалі й матэрыяльную ўзнагароду; і мясцовыя партыйныя й дзяржаўныя ўлады, якія дзякуючы такому імпэту павышалі сваю палітычную надзейнасьць і свой імідж у вачах вышэйшага начальства; і кіраўнікі калектыўных гаспадарак, якім маёмасьць «кулакоў» дазваляла пакрываць заганы й няўдачы свайго гаспадараньня й рапартаваць «наверх» пра дасягнутыя «посьпехі». Няўжо, сапраўды, старшыня райвыканкому і раённы ўпаўнаважаны па палітычных справах ня ведаюць, што нават па самых жорсткіх мерках Гарась («Дзікі вецер») ня кулак? «А ты ведаеш,-- гаворыць упаўнаважаны Зьмітрачку, -- што гэта амаль што здрада -- сваяцтва з кулакамі?!» І тут-жа дабаўляе: «Ха-ха! Не палохайся! Сам ведаеш: ня кулак ён! Але хай будзе так, каб застрашыць "праваслаўных"... (Так ён заўсёды называў сялян)». Але калі ўжо ніяк нельга залічыць селяніна ў кулакі, то заўсёды застаецца магчымасьць зрабіць яго «памагатым кулакоў», як гэта і здарылася зь бедняком Матузком («На межах»). А выселіць сям’ю, абвінавачаную ў кулацтве, наогул было простай справай: дастаткова пастановы пракурора й нават сельскага савета.