Мікола Цэлеш -- Юрку Віцьбічу (20.11.67)
Ня пішу цяпер нічога, хаця задумана й навет пачата досыць шмат; не спадзяюся скончыць -- пісаць няма ніякай ахвоты, калі падумаеш, што ўсё гэта да нічога й да нікога; ня толькі сярод нас, беларускіх эмігрантаў, пануе цяпер апатыя да творчасьці ва ўсіх галінах чалавечага духу, але і ўва ўсіх і ўсюды -- сьвет імчыцца поўным тэмпам да катастрофы, бо «не адзіным хлебам жыве чалавек» і не адзінымі ракетамі можна змагацца із злом, напроціў -- ракеты павялічаюць зло!..
У зборнік уключана аўтарам і некалькі апавяданьняў, якія адрозьніваюцца ад разгледжаных. Яны дазваляюць ацаніць разнастайнасьць творчасьці Цэлеша і ў тэматычных і ў жанравых адносінах. Тут і апавяданьне з часоў нямецкай акупацыі «Акупанты», і «Шчупак» з сэрыі паляўніча-рыбацкіх замалёвак -- асноўнага жанру даваенных твораў пісьменьніка, і гістарычны нарыс «Летапісная Няміза і ейнае мейсца на мапе» -- прыклад майстэрства Цэлеша -- журналіста й гісторыка, і аповесьць «Курылка», бадай, самы вядомы з апублікаваных да вайны яго твораў і адзіны, уключаны ў зборнік, акрамя вылучаных аўтарам. У гэтай аповесьці Цэлеш ня толькі расказаў пра свае ўражаньні аб дарэвалюцыйнай школе, але й намаляваў прывабныя вобразы вясковых дзяцей.
Юрка Віцьбіч -- Міколу Цэлешу (10.3.62)
Мне прыемна, што Вам спадабаўся мой артыкул «О широте российских просторов»... Можа, гэта й таму, што ў ім згадваюцца Вашыя ўлюбёныя героі -- беларускія вясковыя школьнікі, аб якіх Вы пісалі гэтак сардэчна, як ні адзін беларускі пісьменьнік.
Творы, аб’яднаныя ў зборніку, дазваляюць убачыць творчую мэтоду Міколы Цэлеша. Перад намі рэаліст і ў адборы жыцьцёвага матэрыялу, і ў яго падачы. Адсутнасьць эфэктных сцэн, стрыманая манера выражэньня, скупасьць мастацкіх сродкаў побач з верагоднасьцю падзей надаюць апавяданьням Цэлеша асобую пераканаўчасьць. Апавяданьні пакідаюць уражаньне адзінства жыцьцёвага матэрыялу. Чытач бачыць як-бы фрагмэнты адной цэльнай карціны. Гэтаму спрыяе й кампазыцыя, бо ў большай частцы твораў яна пазбаўлена ярка выражанай кульмінацыі, крутых сюжэтных ходаў, штучных пабудоў. І чытач ўспрымае ўсе творы Цэлеша, асабліва апавяданьні, прысьвечаныя Беларусі 30-х гадоў, як часткі адзінага вялікага палатна. Цэлеш удала стварае эфэкт прысутнасьці. Гэтаму ў значнай ступені служыць вобраз апавядальніка. Але ня толькі. Выкарыстаньне цяперашняга часу замест прошлага й побач з прошлым пры апісаньні падзей стварае нават нейкую кінонагляднасьць: «Зьмітрачок вярнуўся з раёна радасна ўсхваляваны. "Так, пачынаецца! Ну, вось і дачакаўся". Цяпер ён ні аб чым іншым ня думаў, як толькі аб тым, як ён прыйдзе да Гарасёвых, як абвесьціць ім пра пастанову раёну аб высылцы і як яны будуць гэтым прыгнебены... "Во, упэўніліся, што азначае маленькі Зьмітрачок!" (Так называў яго, бывала, Гарась). Зласьлівая радасьць абхоплівае сэрца Зьмітрачка...
Кідае на брудны ложак сваю будзёнаўку, запальвае сьвятло ў пакоі й садзіцца за стол... Сэрца ягонае перапоўнена злосьцю. Ён хоча ўбачыць сьлёзы бацькі й маці Марыны. Як соладка будзе глядзець яму ў гэты час на іх. "Сьмерць! Усім ім сьмерць; усім такім, хто супроць яго, Зьмітрачка! Не, не раптоўная сьмерць, а цяжкія павольныя мукі -- там, у зьледзянелай поўначы, дзе ня сьвеціць сонца, а потым ужо сьмерць... пад цяжкім паленам, дзе-небудзь... Вось вам усім: буду ў вас на языках, аж да вашага скананьня..."
Дастае з кішэні пакамечаны кавалак паперы. Разгортвае й глядзіць у яго. Чытае.. Глядзіць угару, на партрэт правадыра: вусаты твар сурова ўхмыляецца. -- Так-так! Грамі ворага!
-- Зьмітрачок задаволена хіхікае. Падсоўвае лямпу, чытае далей... Глядзіць на гадзіннік. Яшчэ рана! Комкае паперу й засоўвае яе зноў у кішэню. Кладзецца на ложак, выцягвае ногі й глядзіць угару: там бездапаможна дзынкае ў павуціньні муха. Непамерна падкручаная лямпа хліпае, агеньчык падымаецца, робіцца мутным і гасьне... »
Кожнае апавяданьне Цэлеша мае своеасаблівую рытмічную структуру, якая зь першых радкоў стварае пэўны настрой. Параўнаем пачатак двух апавяданьняў. Вось як пачынаецца «Цётка Магда»: «Яна сядзела каля стала, накрытага чыстым абрусам, зусім ужо сівая, хоць ёй і было яшчэ ўсяго пад сорак. Стол стаяў пасярод пакою, а крыху наводдаль ад яго, каля сьцяны, зялезны нікеляваны ложак, засланы жоўтай, з зялёнымі разводамі, коўдрай». А вось «Дзікі вецер»: «Гойдаюцца сосны над хутарам, шумяць, гамоняць. Вецер сьвішча, гоне з поля хвалі сьнегу, кідае яго на сосны, круце ля галамнёў. І страшна на хутары: ходзяць галодныя людзі, забіваюць, рабуюць». У першым -- плаўны, нетаропкі рытм разгорнутых сказаў абяцае нягучна расказаную, можа, драматычную, а можа, і зьлёгку сэнтыментальную гісторыю, у той час як кароткія неразгорнутыя сказы другога апавяданьня адразу настройваюць на небясьпеку, магчымую трагэдыю.