— Крыж нясе, — рагатаў рыбнік. — І вянец. Гэй, дзядзька, лоб паколеш!
Рогат неўзабаве заразіў і бедных мяшчан.
— Морды ў іх штосьці мятыя, — скаліў зубы Зянон.
Кляонік трымаўся за жывот:
— Не, вы глядзіце, якая ў яго морда круцельская. Святы ваўкарэз.
Не рагатаў адзін Лотр. На вуснах ягоных была грэблівасць. Нават ён не зразумеў, што гэта містэрыяне.
— Гэтага яшчэ не хапала. Самазванцы.
— Сказана бо, з'явяцца лжэпрарокі, — прабасіў Камар.
Усё бліжэй падыходзілі да маўклівай гурмы тыя трынаццаць.
— Сотнік, вазьмі іх, — сказаў Лотр.
Карніла падаў знак варце і павольна рушыў насустрач ліцадзеям. Зачапіць чалавека з крыжам усё ж не пасмеў. Працягнуў руку да грузлага Багдана Роскаша.
— Не руш мяне, — наліўся крывёю Багдан. — Я беларускі шляхціц!
Але варта ўжо кінулася. На вачах у бяздзейнага натоўпу закіпела ярасная, кароткая сутычка.
— Мы ліцадзеі! — крычаў Братчык, але ніхто не чуў яго ў агульным шуме.
Апосталы супраціўляліся адчайдушна. Асабліва адзін, чорны, як цыган, з чорнымі, бліскучымі вачыма. Ставіў падножкі, штурхаў — з грукатам валіліся вакол яго людзі ў кальчугах. Урэшце на яго населі пяцёх, прыціснулі да зямлі. Ён звіваўся ў пыле, як вугор, і кусаў ворагаў за лыткі.
— Вяжы самазванцаў! — крыкнуў Пархвер.
Толькі тут Братчык зразумеў, чым пахне палон, і пачаў дзейнічаць крыжам. Біўся ён з дзівосным спрытам: можна было глядзець і глядзець. Ніводная з гродзенскіх мечных ці сякерных школаў не вучыла вучняў чамусьці падобнаму.
Круціў крыж, біў ім з замаху і ўколам, падстаўляў яго акурат пад занесенае для ўдару дрэўца гізаўры[55], і дрэўца ламалася, як саломінка. Побач з ім дзейнічалі і астатнія, — Акіла з разваротам кідаў воінаў ад сябе, — але ўсе глядзелі толькі на чалавека з крыжам.
Ужо скруцілі ўсіх астатніх, ужо звалілі нават Багдана, які дзерся да фургона за шабляй, а Братчык усё яшчэ круціўся між тых, што нападалі, рыкаў, рабіў падманныя выпады, біў крыжам, нагамі, галавой. Урэшце, нехта кінуў яму пад ногі пятлю, і ён, не заўважыўшы, адступіў і стаў адной нагою ў яе. Вяроўку тарганулі, яна свіснула, і чалавек цяжка бразнуўся ўсім целам на крыж.
Некалькі хвілін над ім яшчэ варушылася чалавечая куча. Потым усё сціхла.
Схопленых пацягнулі рынкам да замкавага моста.
Як пярун грымнуў, упалі за імі брамныя краты.
…Натоўп маўчаў. На плошчы ўсё яшчэ панавала непаразуменне. Карыстаючыся ім, хрэснаму ходу ўдалося ўшчаміцца між праціўнікамі і паступова пачаць ціснуць на іх, разводзячы гурмы ўсё далей і далей адна ад адной. Толькі што здарылася такое дзіўнае, што біцца ўжо не хацелася, а хацелася абмяркоўваць. Дый рэдка хто наважыўся б лезці на ворага цераз крыжы, пратэсы і памосты са статуямі. Ненарокам яшчэ святых абразіш.
Народ паступова пачаў разыходзіцца. Радзелі і расплываліся натоўпы. Толькі што гэта былі два кулакі. Цяпер — дзве рукі з расціснутымі пальцамі.
— Гэта што ж было? — у непаразуменні спытаў Зянон.
Дудар і Вястун паціснулі плячыма. Мечнік Турай плюнуў.
— Самазванцы, — грэбліва сказаў Кляонік. — А брыда гэта, хлопцы.
— Ну вось, гэтую брыду зараз пацярэбяць, — трохі нібыта ніякава сказаў бурмістр.
— Пацярэбяць, — сказаў хлебнік. — Там, браткі, такія жалезныя ракі водзяцца! Клюшні — ого-го!
Кляонік грэбліва зморшчыўся.
— Такія ракі паўсюль ёсць. Ды толькі самая што ні на ёсць свіння можа гэтаму радавацца ды гэтым выхваляцца. Не той кат, хто б'е, а той, хто, б'ючы, куражыцца.
— Пакажуць ім, пакажуць, — бубніў хлебнік.
І раптам рыбнік зарагатаў. Убачыў, што натоўп ужо зусім рэдкі і што напад на рынак удалося адбіць.
— Што? От вам і бунт. Гэта вам не пры каралі Аляксандру, што вас, беларусцаў, любіў, Гародню і Вільню любіў. Каралю нашаму імя Жыкгімонт!
— А ты не беларусец? — спытаў Марка.
— А ты правер, — на той самай мове, што і Турай, сказаў хлебнік. — Паглядзі рысі пад хвост.
— То хто тады?
— А хто прыйдзе ў горад, чыя сіла — таго і я, той і я.
З замкавай брамы вырваўся ганец. Падляцеў да натоўпу, свечкаю ўзняў каня. Жалезная пальчатка ўзвілася ўгору.
— Радцы-гаспадары… У замак ідзіце… Суд будзе… Усе лаўныя і царкоўныя і замкавыя, што да суда, хай ідуць.
Кінулі сваю залатую гурму некалькі чалавек у рызах. Паскакаў да брамы войт. Пачалі збірацца і ратманы.
Двое радцаў пайшлі апошнія. Толькі тут стала відаць, што п'яныя, як сучка ў бочцы з півам. Адзін нават пасярэдзіне плошчы стаў на чацвярэнькі. З-за адчыненага акенца аднаго з дамоў зазвінеў раптам дзіцячы галасок:
— Матуля, яны што? Ма, яны не ўмеюць? Мамця, яны нядаўна з карачак усталі?
І адказаў стомлены жаночы голас:
— Для хлеба, як, скажам, твая сучка, чаго не зробіць, сынок. Яны — з карачак усталі. Свіння — на каня ўссела.
Натоўп зарагатаў. Ганец наліўся барваю, пачаў гарачыць каня, пусціў яго на людзей. Але тыя ўсё яшчэ смяяліся. І тады ганец злосна кінуў:
— Не чулі, думаеце, як вы прышэсце Хрыстова клікалі? У нас паўсюль вушы, мякінныя вы галовы. Так вось, ні села ні пала, Хрыста захацелі. Ды вам больш патрэбныя карчма, нагайка ды турмы для зладзеяў. А «Хрыста» вашага зараз — порсь!
Правёў рабром далоні па глотцы. Зноў узняў каня, павярнуў, пусціў наўскапыт.
І дарэмна. Таму што пасля ягоных слоў над людскім скопішчам павіснула прыгаломшаная цішыня. Цяжка, відаць, варочаліся думкі за зблытанымі валасамі, што звісалі на лбы. Але затое гэтыя думкі былі падобныя.
— Хлопцы, — раптам падаў нехта голас, — гэта ж ён чаго такога сказаў?
Вястун абвёў вачыма Ростань. Сям-там моўчкі стаялі купкі рамеснікаў. Багатыя збольшага разышліся: няма чаго было тут рабіць.
У каваля асекся голас, калі ён ціха сказаў:
— Хрыста?
— Па ката паехаў ганец, — змрочна сказаў Гіаў Турай.
Навісла маўчанне.
— Слухайце, — сказаў раптам Зянон, — а мо і сапраўды Хрыста? Можа, гэта яны Хрыста ўзялі?
Вус разглядаў залатыя далоні, нібы ўпершыню іх бачыў.
— Дарма з палатніны смяяліся, — сказаў ён. — Апосталы, халера на іх, так і хадзілі.
— І сапраўды, радно, — уздыхнула нейкая бабуля. — Грубае. Я ўжо ведаю. Колькі той палатніны рукі мае ўткалі. Грубая. Апостальская.
Кляонік і Марка іранічна глядзелі на ўвесь гэты роздум.
— Гэта значыць, і мы такія самыя апосталы, — сказаў Марка.
— Не вярзі, — абарваў яго стары Турай.
Людзі думалі. Людзі марудзілі разыходзіцца, хаця заставалася іх на плошчы Ростань зусім мала.
Маўчалі.
Раздзел VІІ. Ключы пекла і смерці
І жывы, і быў мёртвы, і се, жывы ўва векі вякоў, аман; і маю ключы пекла і смерці.
Lasciate ogni speranza[56].
Праз гадзіну пасля таго, як ганец паскакаў па ката, ліцадзеяў вывелі з часовай маленькай цэлі ў ніжнім паверсе заходняга нефа і павялі вузкім, як падземны ход, калідорам. Дзікія сцены і нізкае, рукой дастаць, скляпенне ціснулі на душу. Па баках трапляліся каморы ваякаў. У іх блішчалі на сценках шчыты і мячы. У гарачым вільготным паветры ледзь трапяталі языкі свечак, пахла потам, скуранымі рамянямі, іржою, алеем для зброі. Варта моўчкі ішла вакол, а наперадзе, з паходняй, ішоў Пархвер, згінаючы галаву. Толькі тут можна было зразумець, адкуль такія пісягі куродыму на скляпеннях.
У другім нефе каморы трапляліся радзей: відаць, кожныя дзверы вялі ў некалькі пакояў. Там, дзе гэтыя дзверы былі адчынены, можна было ўбачыць, што жытла тут багацейшыя: віселі на мурах кілімы, срэбныя люстэркі, на маленькім наборным століку за аднымі дзвярыма Юрась заўважыў вялікія, вельмі багатыя шахматы.
Увайшлі і ў тронную залу, скупа асветленую двума камінамі, дзесяткам смаласкопаў і верхнім святлом праз вузкія вокны. Сцены тут былі беленыя, разарваныя сямтам гранітнымі неатынкаванымі зверху брыламі. Зроблена гэта было для прыгажосці: роўная белая паверхня, а на ёй, плямамі няроўнай формы, шэрыя, крывавыя, зеленаватыя бакі камяніскаў. Тут і там гэтая прыгажосць была завешана старымі кілімамі і нетутэйшымі габеленамі. На іх вісела зброя.