На зубцах у тым месцы, дзе прыстаўлялі драбіны, з'явілася варта ў кальчугах. Крычаў на іх, машучы рукамі, сотнік Карніла, разяўляў рот. Да ног абаронцаў паўзлі па сценах, падалі на іх лесвіцы. Варта кінулася разгойдваць, скідаць іх з муроў. Доўгія жэрдкі ўжо ўперліся ў адну, дрыжучы, адштурхнулі разам з тымі, хто лез.
І ў гэты момант заляскалі па бычыных скураных рукавіцах цяцівы лукаў. Пяць з лішнім дзесяткаў лучнікаў пачалі з-за рова страляць па зубцах. Узвілася над імі дудная песня. Трыумфавала, захлыналася. Стрэлы заляскаталі па зубцах. Варту нібы змяло. Відаць, падбадзёрваючы яе, узнік між зубцоў сотнік. Стаяў тварам да вояў, якія перапалохаліся, трос мячом у паветры.
Звякнула нечая цеціва — Карніла пахіснуўся і знік. Дождж са стрэл размерана, шэсць разоў на хвіліну, не рэдка і не часта, як то належыць пры аблозе, падаў на зубцы. Цяпер па лесвіцах лезлі не баючыся.
…Кляонік між тым зразумеў: «Час!»
— Хлопцы, — загарланіў ён шалёна. — На злом!!!
Крык падхапілі. Людзі павольна рушылі наперад.
Павольна, бо чакалі, што вось-вось плюне агнём канон.
І струмень «аршанскага агню» зноў узвіўся ў паветра. Зарана. Людзі не трапілі пад яго. Варта не вытрымала і паспяшалася.
Зноў зарыкаў агнявы шквал. І, нібы не вытрымаўшы ягонага напору, бабухнулася ўніз жалезная брама. Фырнулі, паляцелі з-пад яе галавешкі, бярвенне, жар.
Не зразумеўшы, у чым справа, адчуўшы толькі, як здрыганулася вежа, абаронцы, напэўна, падумалі, што гэта тараняць браму, жадаючы хоць некуды выбрацца з тунеля, заспетыя там полымем абложнікі.
Стрэліў у тунель брамы другі канон. У амаль наглуха закаркаваным праходзе выбухнулі вылітыя раней масла і смала.
Глуха, страшна ахнула нешта. Заслона ўспучылася і ўпала. У клубах агню і дыму рванула штосьці — нібы з гарматнага жарала. З грукатам паляцелі адтуль уламкі кратаў. У паветры свісцела, выбухала, раўло. Агнявыя галкі з шыпам ляцелі ў роў.
Калі дым трохі разышоўся, людзі ўбачылі, што пярэдні мур вежы трохі рассеўся, што з яго і з байніц дымее. І яшчэ ўбачылі агнявое пекла ў брамным тунелі. Унутраная брама ўстаяла. Нават выбух не вываліў, а выбіў яе. Але затое яна палала зыркім гарачым полымем.
— Вось яно, — сказаў Вястун. — Трохі-трохі счакаем, яна і ўпадзе.
З палаючых палавінак ляцелі жарынкі, пырскала расплаўленай бронзай. Абаронцы, відаць, толькі тут апрытомнелі і, пэўна, пачалі ліць прадушынамі ваду. Ім удалося трохі збіць агонь, але затое вежа цяпер стаяла ўся ў хмарах дыму і пары.
— Нічога, гэта нам з рукі, — сказаў Вястун. — Хутчэй згасне агонь.
— Гэта нам тым больш з рукі, што яны зараз кідаюць вежу, — сказаў разьбяр. — У такой лазні жывы чалавек не вытрымае.
Над вежаю стаяў сівы, непразрысты слуп. Калыхаўся. Плыў у ноч.
Пан пісар паставіў на лісце апошні подпіс і скруціў яго ў скрутак.
— Ну вось, — сказаў Лотр. — Страта заўтра на Зітхальным гарбе. — Папросту — на Ўздыхальніцы… Раніцаю, у канцы апошняй начной варты. Хто хоча апошняе суцяшэнне — будзе яно. Апошняе жаданне…
— Каб вы здохлі ад чумы, — сказаў непапраўны Багдан.
— …выканаем… Бог з вамі. Ідзіце, грэшныя душы, і няхай злітуецца з вас Бог і Марыя-заступніца.
Кат падышоў да Братчыка. Барвяны капюшон быў апушчаны на твар.
— Ідзі, — амаль ласкава сказаў ён.
У гэты момант Пархвер стаў чуйна прыслухоўвацца. Усе насцеражыліся. Скора нават глухаватыя пачулі тупат. Ляснулі дзверы, і ў судную залу ўваліўся Карніла. Закураны, з рагамі бруднага поту на твары, ён смярдзеў дзікім зверам.
— Ваша правялебнасць, — загарлаў ён, — даруйце! Не папярэдзілі! Думалі — куды ім.
— Што такое?
— Народ! Народ патрабуе Хрыста!
Муры ў палацы былі такія тоўстыя, што знадворку сюды дагэтуль не даляцеў ніводны гук.
— Лезуць на замак! — крычаў Карніла. — Браму выбіваюць! Рабаваць будуць!
— «Той, хто бацьку разарае — сын сарамотны і несумленны», — сказаў Жаба.
— Дык разгані іх, — сказаў Басяцкі. — Схапі.
Карніла падыходзіў да стала неяк дзіўна, не сваімі нагамі, нібыта з ім нешта здарылася. І толькі калі ён выйшаў на святло, усе ўбачылі прычыну гэтага. У сотнікавым задзе тырчала доўгая, багата апераная страла.
— Нельга, — прахрыпеў ён. — Думалі на сцены не пусціць — лезуць. Стрэлы дажджом. А ў замку варты трыццаць чалавек ды паюкоў дваццаць. Астатніх вы самі за царкоўнай дзесяцінай паслалі… Кат, выраж стралу, хутчэй!.. Яна неглыбока.
— Зброду баішся? — пачырванеў Жаба.
— Гэтага «зброду»… не менш як сем соцень.
Усе змоўклі. Вялікі белы сабака, якога прывёў Жаба, панюхаў, падышоўшы, стралу, падціснуў хвост і, стараючыся не стукаць кіпцямі, зашыўся ў кут.
Якраз у гэты момант страшэнны ўдар скалануў будынак. Пасыпаўся са столі пыл.
Гэта быў той самы выбух у галоўнай браме, які разнёс ушчэнт краты і заслону.
Цяпер толькі лічаныя хвіліны вырашалі пытанне. Лічаныя хвіліны аддзялялі гэтых людзей ад імгнення, калі замак падзе.
Брама палала ўваўсю. Сям-там абвалілася ўжо луска і, разжараная, ззяла на плітах, якімі быў забрукаваны под тунеля. Ужо секліся на зубцах, і мур усё больш расцвітаў агнямі паходняў. Смельчакі ўжо грукаталі па дахах палаца, а Марка і Ціхон Вус у суправаджэнні двух з паходнямі (быў вятох, самы ягоны сход, і іначай біцца было амаль немагчыма, бо можна было забіць сваіх) дзерліся па забрале да Зафеі, каб расчысціць шлях сябрам, калі брама ўпадзе.
Нападаючых было так многа, што сур'ёзнага адпору яны, бадай што, і не бачылі. Калі апошнія абаронцы гэтай часткі мура гарохам пасыпаліся з яго — натоўп, і на мурах, і на плошчы, узняў галас і трыумфальны крык.
— Хрыста! Хрыста вызвалім!
Рык быў такі, што ён даляцеў нават да суднай залы.
— Што рабіць? — шэптам спытаў Лотр.
Ён глядзеў на хаўруснікаў і разумеў, што, акрамя Басяцкага, які задумаўся з чагосьці, спадзявацца тут няма на каго.
— Што рабіць, сябра Лотр? — мядзведжыя вочкі Балвановічавы бегалі.
Раввуні глядзеў на іх з іроніяй.
— Сябра, — вельмі ціха сказаў ён, — хавер. Такі не хавер, а хазер[75]. Хазер Лотр. І гэта, скажам прама, зусім не хавейрым, а хазейрым[76].
Суддзі маўчалі.
— Што ж рабіць? — ціха галаснуў Камар. — Пане Божа, што рабіць?!
— …і збіваць грушы, — са злараднасцю шапянуў іудзей непрыстойную прыказку. — Нічога, Юрась, нас заб'юць, але ім таксама будзе…
Цішыня. Толькі раптам усміхнуўся Басяцкі… Хацеў сказаць нешта, але паспеў толькі кінуць:
— Ціха, панове. Нас у Саламанцы вучылі думаць… Ага, вось што…
І тут залямантаваў, раптам здагадаўшыся, Жаба.
— Божа мой, Пане! — галасам загаласіў ён. — Бяда будзе! Як казаў Ісайя: «Аголіць Пан Бог цемя дачок Сіёна і раскрые Пан Бог сарамату іхнюю».
Жоўты, лісіны езуітаў твар перакрывіўся амаль прыемнай усмешкай. Разумнай і смелай да блюзнерства.
— Рабіць яму больш няма чаго, — непарушальна сказаў Басяцкі. — А што, уласна, крычаць?…
Паказаў белыя вострыя зубы і праз іх кінуў у цішыню:
— Яны патрабуюць Хрыста — дайце ім Хрыста.
— Ды няма ж яго ў наяўнасці! — загарлаў Камар. — Няма Хрыста!
— Маеце рацыю. Хрыста няма.
— Дык…
— А вам абавязкова, каб быў сапраўды?
— Ну, як…
— А гэтыя? — і адзін з заснавальнікаў будучага ордэна спакойна паказаў на бадзяг.
— Гэ-этыя?! — абурыўся Лотр.
— Гэтыя, — спакойна сказаў каплан. — Не горшыя за іншых. Скажам, нам строіць дурня, з Хомкі каўпак здымаць, не хочацца. Цалкам натуральна зрабіць з гэтых ерэтыкоў саюзнікаў і імі ўтаймаваць быдла. Вядома, давядзецца дараваць быдлу і дараваць ерэтыкам. Першым — таму, што яны рабілі мілую Богу справу. Другім — таму, што гэтыя махляры, яны ж — апосталы.
Усе маўчалі прыгаломшана.
Басяцкі казаў далей:
— Вы палічылі іхняе з'яўленне няшчасцем? Наадварот, сіе сведчыць аб промысле Божым…