Юрась убачыў, як нейкі мужык, падабраўшы ятаган (а ён, выгнуты, сячэ, як вядома, унутраным бокам, нібы серп), разглядае сталь, мацае яе пальцам.
Урэшце мужык радасна ўхмыльнуўся, схіліўся і пачаў спрытна рэзаць ятаганам траву: здагадаўся, да чаго ён прыдатны.
І тады Хрыстос зразумеў — утрымаць не ўдасца. Значыць, як бы цяпер ні шукалі, як бы ні ганяліся (а цяпер будуць ганяцца ўтрапёна, як за зверам, таму што пасля падвойнага разгрому ён страшны ім) — давядзецца ўцякаць, хавацца недзе ў леснічоўках або нават імчаць нагамі за мяжу.
— Добра, — сказаў ён. — Ідзіце, людзі. Чаго ўжо.
Сялім глядзеў на яго поўным трыумфу позіркам. І, нягледзячы на тое, што твар яго быў у зямлі і куродыме, здавалася, што пераможца — ён, а не чалавек, які стаяў на схіле і працягнутымі рукамі (з'явіўся ў яго з нядаўняга часу такі жэст: распасцёртыя да людзей рукі), з раптоўнай чыгуннай стомай і абыякавасцю развітваўся з натоўпамі, якія плылі з поля ў розныя бакі. Яны крычалі да яго радасна, але ішлі хутка. Упэўненыя былі, што з ім нічога не здарыцца, а вось неаплодненая зямля можа адпомсціць.
Сілуэт ягоны на вячэрнім небе быў нібы паніклы. Як быццам стрыжань вынялі з яго.
Урэшце разышліся амаль усе. Пад узгоркам стаялі яшчэ толькі два атрады: адзін — спыненая днямі варта з Міра, уцекачы, усе ў жалезе і з добрай зброяй, хаця і нешматлікія колькасцю, і даволі вялікі мужычы натоўп.
— Ваўкавыскія мужыкі, — сказаў Тумаш.
А Іуда дадаў:
— Адпусціў — дарэмна.
— Чаму? — спытаў Братчык.
— Думку аб сяўбе кінулі шаптуны. І, здаецца, ці не з таго-ткі мірскага загона. І хай мне не дажыць да наступнага кавалка хлеба са шмальцам, калі я не здагадваюся, чыя гэта рука.
— Думаеш, сочаць? — спытаў шляхціц.
— Мала таго. Ведаюць, што зямля кліча.
— Кінь, — сказаў Братчык. — Зараз усё адно.
Сядала халаднаватае сонца. Трохі зызнулі без агнёў і чакалі чагосьці людзі пад узгоркам.
— Дурань ты, — сказаў Фама. — Асёл, раменныя вушы. А што, калі пастка?
— До, — паказаў на натоўп Юрась. — Хопіць крыві. Калі ўжо яна іх нічаму не навучыла.
І тут зарагатаў мурза:
— Вось! Вось табе і канец дарогі тваёй, Бог. Успомні Джанібека, што прайшоў ужо лязом райскага моста, што цяпер ляжыць сярод гурый! Магло ў нас быць такое, каб, перамогшы, адразу думаць, ці не давядзецца аддаваць Алаху душы свае? — Ён захлынаўся. — Ых-ых-ых!.. Дзівам выдзер перамогу, чарадзействам, а не мужнасцю. Алаху пажадалася.
Хрыстос не вытрымаў. Зноў нібы прыдбала хрыбет, выпрасталася спіна.
— Нешта ў цябе, мурза, памяць каціная. Часта ж ён вам здраджвае, Алах. Часта ж мы чарадзействам вас пабівалі. Забылі, як вы, Кіеў узяўшы, на нас, беларусцаў, ішлі?! Як тады пад Крычавам просты мужык Іванко Мядоўнік з раццю сваёй вас гнаў?! І як мы вам яшчэ пад Крутагор'ем наклалі?! Памятай цяпер. Але ты на нас больш не пойдзеш.
— Заб'еш? — нахабна спытаў Сялім. — Ну-ну. Мы смерці не баімся.
Юрась усё яшчэ трымаў у руках слупок клейны.
— Нашто? Проста клеймаваны ганьбаю — не хан. Яго не палацы сустракаюць. Ты помні Крычаў! Помні Крутагор'е! Памятай Волхава балота! Памятай гэтае поле! А вось табе і метка, на памяць.
І ён з сілаю ўдарыў клейнаю ў лоб мурзе.
— Ідзі цяпер да сябе. Сядзі з жанчынамі на іхняй палове. Падбірай за конямі гной. Каб ведаў, як жывуць разбоем.
— Забі, — асэнсаваўшы ўсё, з надзеяй сказаў мурза.
— Ідзі. Дайце яму каня.
Мурза пабрыў да ўзгорка. Сеў у сядло. Рушыў каня абы-куды.
…І тут устрывожыліся крумкачы над лесам. Устрывожыліся мужыкі пад узгоркам. Страпянуліся мірскія коннікі.
Ад пушчы цягнулася кавалькада: некалькі дзесяткаў коннікаў на чале з грузным чалавекам у латах. Побач з ім ехаў нехта ў плашчы з капюшонам.
— Карніла, — сказаў Тумаш. — І каплан Басяцкі з ім.
— Нешта яны пасля імшы, — сказаў тупаваты Піліп. — Гэна, як татарам на галовы дубы пускалі, то яны… А слабыя ўсё ж татары. Падумаеш, дрэва. Мне дык унь стогадовы…
— Змоўч, — сказаў Хрыстос. — Ідзі, Марыя, стрэнь іх.
Басяцкі заўважыў яе здалёк. Шапянуў Карнілу:
— А мужыкі стаяць. Не зусім зработала спакушэнне.
— Ды няшмат і засталося іх. Можна і сілай…
— Паглядзім. Шуму не хочацца. Паспрабуем іначай.
Магдаліна спынілася перад храпамі коней.
— Сядай, — сказаў Карніла, паказваючы на вольнага каня.
— Адвыкнула, — незалежна сказала яна. — Не хачу.
Яны павольна ехалі за ёй да ўзгоркаў.
— Ты ведаеш, дзеўка, што ён страшны, што нельга ўжо яго выкарыстаць дзеля перамогі над курыяй?
— А мне гэта хоць бы што.
— Здрадзіла, — сказаў сябра Лайёлы. — Забыла, хто цябе з гною ўзняў, забыла, як іх правялебнасць цябе цаніў, як паважаў раней біскуп Камар.
— Не з гною, у гной вы мяне затаўклі. Самі сюды шпурнулі — то чаго вам ад мяне чакаць.
Басяцкі аж трохі спалохаўся, такой пагардай камянеў смертаносна прыгожы твар жанчыны.
— А між тым ён хацеў бы, каб ты вярнулася, ён па-ранейшаму дасылае табе сваю любоў.
— Нічога, — з усмешкай сказала жанчына. — Ён хутка суцешыцца. Хіба мала блудніц вакол? Ці ўвогуле жанчын? А каб і яны ўсе раптам зрабіліся строгія ці вымерлі, што вам? Думаеш, не памятаю, як вы пацяшаліся над адным законам? Маўляў, «забараніць манахам браць на выхаванне малпаў, а таксама адасабляцца ў келлях з навічкамі пад маркай навучэння іх малітвам». Хіба вам не ўсё адно?
Яна абражала разлічана і жорстка. Ведала, што адзін канец, і плаціла за ўсе гады.
Карніла пацягнуў меч.
— Кінь, — сказаў каплан. І прызнаў: — Так, звод законаў абата Пятра з Клюні. Але гэта было даўно. Цяпер царква не тая.
— Што, у мяне не было вачэй? — з'едліва спытала яна. — Усё мяняецца, не мяняецеся толькі вы ды ўладары.
— Ты ведаеш, што цябе чакае?
— Ведаю. Шчасце ваша, што спазніліся. Тут бы мне крыкнуць толькі — на дзіды б вас узнялі.
— А калі мы скажам, што ты — шлюха, падасланая да яго?
— Не паверыць. Я адкрыла яму, дзе была Анея. Я сама бачыла.
— Але, ва ўсякім разе, ты будзеш маўчаць, каб мы не аддалі яму яе, — здагадаўся раптам пра ўсё мніх. — Іначай не бачыць табе яго.
— А я ўжо і не ведаю, ці хачу гэтага.
Каплан добра разумеў, што намацаў нейкую трэшчыну, што жанчына можа і не выдаць, можа нават падсвядома памагчы.
Але ён сам сапсуў справу, вырашыўшы пашырыць гэтую трэшчыну.
— Што ў цябе, каханне? — І дадаў: — Каторае?
— Першае. Ён не ведае, але першае. І апошняе.
— Трапіш — спалім.
— А я і так спаленая. Кідалі вы мяне з рук у рукі. Позна ўбачыла, што ёсць і іншыя. Таму давай, разводзь вогнішча.
Надзвычай багаты інтанацыямі голас капланаў нібы ўсміхаўся. З-пад языка асцярожна высунулася травінка-джала.
— Ды я не аб тым. Вось, калі не заб'ем — ты ж сама разумееш, што недарэмна мы «спазніліся», — то аддамо яму бабу, і хай ідзе з апосталамі за мяжу. Ты не застанешся, ты з ім вымушана будзеш пайсці. Будзе ў іх дзіця. А ты? На торнай дарозе трава не расце. Ды я не аб тым. Вось каб памагла нам, пераканала, каб пайшоў без сутычкі і шуму за мяжу, — пайшла б з ім. Нікога б мы не выпусцілі. І ён бы ўрэшце стаў тваім. Калі надзеі няма, хто такую прыгажосць прапусціць. Падумай, як многа мы табе даём?
— Многа, — сказала яна. — Толькі не пойдзе ён ад яе за мяжу. А вы мне сапраўды многа прапаноўваеце. Прыміце за гэта маю падзяку.
Каплан гаварыў з ёю, схіліўшыся з сядла, каб ніхто не чуў. І яна, сказаўшы аб падзяцы, з нечаканай сілай адвесіла яму поўху. Аж у таго зазвінела ў вушах.
Мніх успыхнуў, але насільна стрымаў сябе.
І пад'ехалі яны да ўзгорка, і, конныя, сталі перад Хрыстом. Карніла ад'ехаў у ар'ергард, высіўся між конным мірскім атрадам і мужыкамі.
— Чаго не пайшлі? — спытаў у мужыкоў Карніла.
— А яны чаго не пайшлі? — паказаў на воінаў нехта.
— Справа не ваша.
— Ну і гэта не ваша справа, — дзёрзка адказаў мужык.
Хрыстос між тым глядзеў у шэрыя, трохі ў прозелень, плоскія вочы каплана. Вочы былі халодныя, нібы ў яшчаркі.