Раввуні паказаў яму шыш.
У Іаана Алфеева часта і незалежна ад яго мяняўся настрой. Вось і тут яму раптам шкада стала Хрыста.
— А я б з табою, Божа, пайшоў. Толькі каб без зброі гэтай. Мы б з табою ўдаліліся ад свету ды духоўныя віршы пісалі.
— Не хавайся ў вежу з слановай косці, — сказаў Хрыстос. — Хутчэй знойдуць.
Усім было няёмка. І, відаць, каб перарваць гэтую няёмкасць, усе пачалі выказваць свае незадавальненні, кепскія прароцтвы на будучае. Узнялася гамана, пасля галас. Мацей лез да Іуды і крычаў нешта малазразумелае бязглузда-страсным голасам. Той лямантаваў у адказ. Сварыліся і гарлалі астатнія.
Ад падзей сённяшняга дня і гэтага крыку Братчык ледзь не вар'яцеў. Устаў над сталом:
— Маўчыце!
Затросся ад удару кулаком стол. І тады Фама, у захапленні, што можна паказаць сябе, з бразганнем вытаргнуў меч і секануў ім па сталешніцы. Стол разваліўся напалам. Стала ціха і цёмна. Раввуні нашарыў свечку, выбіў крэсівам іскру, запаліў.
Апосталы, сціснуўшыся, глядзелі на Хрыста.
— Вось што, — сказаў ён. — Я гэта не дзеля сябе. Патрэбныя вы мне дужа. Я гэта для вас, святыя душы. Шкодзілі — замольвайце грахі. Хто пойдзе адсюль — аддам мужыкам. Вось як.
— Вось як, — сказаў Тумаш.
— Вось як, — паўтарыў Раввуні.
Апосталы вінавата, як пабітыя, пераглянуліся.
— Ды што, — сказаў Сымон. — І мне карціцца ў Гародню ўвайсці. Паглядзець, як там, коні там якія. Я ўжо быў і адвучыўся…
— Дый праўда, — сказаў Пятро. — Кінуць на парозе…
— Гэта… Грэх.
— Хто крок зробіць — таго я мячом, — сказаў Фама.
— Таго я мячом, — рашуча сказаў Раввуні.
— Добра, — за ўсіх сказаў Андрэй.
— Мы ў ісціне хочам хадзіць, — падтакнуў Ян. — Ты нам вер.
— Паспрабую. У апошні раз. — І Хрыстос убачыў твар Фамы, нейкі сабраны, дзіўны твар. — Ты чаго, Тумаш?
— Абрыдлі мне гэтыя паганцы. Вось паклічу ўсю сваю веру, і палова іх з хаты знікне. Хай ля агню ходзяць.
— Валі, — сказаў Хрыстос.
Фама прыжмурыўся, сціснуў кулакі. Твар з нібы незнарок надзьмутымі шчокамі стаў яшчэ чырванейшы…
…Ляснулі дзверы. У хату зайшоў сівавусы:
— Паслы з Гародні. Басяцкі.
Фама моцна аддзьмуў паветра і залыпаў вачыма. Пасля плюнуў:
— Вось табе маеш. Яшчэ і нават больш стала… Не, брат. Як брыду нейкую наклікаць — гэта ў мяне лёгка. А як добрага чаго — гэта не.
Басяцкі ўвайшоў у хату і ўсміхнуўся ўсмешкай старога знаёмага.
— Вітаю цябе, Хрыстос. І вас, апосталы.
Убачыў рассечаны напалам стол. Плоскія вочы пашырыліся.
— Ды гэта так, — прысаромлена растлумачыў Юрась. — Трохі забаўляліся.
— Практыкаваліся трохі, — сказаў Фама.
— Тлумач, нашто тут? — сурова спытаў Братчык.
…Дамініканец скончыў. Усе сядзелі моўчкі. Стомлены цень ляжаў у вачніцах Юрася.
— Што ж, я выслухаў, — сказаў ён. — Дзякуй за выкуп.
У некаторых загарэліся вочы. Толькі Фама непаразумела і грэбліва склаў вусны, ды Раввуні ўскінуў галаву.
Хрыстос цяпер глядзеў у вочы Басяцкаму. І доктар ганорыс каўза са здзіўленнем убачыў, што зараз з гэтых вялізных вачэй не плыве тое, што няўлоўна падпарадкоўвала чалавека, нібыта робячы яго больш добрым. Вочы былі разважлівыя і сухія.
— Бачыш, — сказаў Хрыстос. — Гэта як палічыць, колькі на Белай Русі простых, ды падзяліць, дык на адзін залаты — сорак чалавек.
— Ну. Ды яны і таго не мелі. Бярэш?
— Разумееш, страшэнна мне шкада. І ўзяў бы, раз людзі добрыя так стараюцца даць. Нельга ж крыўдзіць. Бога ў душы мець трэба. Ды вось толькі для аднаго мяне гэтыя сто тысяч — многа. Не каштую сам столькі. А як на ўвесь народ падзяліць — ганебна мала. Ну, чаго ім з гэтага? Адных поршняў больш ператапталі, сюды ідучы. Усё адно як старгаваць карову па дарозе на кірмаш ды, не ўбачыўшы яго, перці назад. Прабач, не хачу я нічога браць ад вас.
— Узнясіся, азалацім! Свабодны будзеш.
— Дык дзеля мяне тае свабоды і так досыць. А ты унь іх спытай.
Дамініканец вадзіў вачыма па тварах апосталаў і цвёрда ведаў, што гэтыя пайшлі б на згоду.
— Ды мы з імі дамовімся.
— Глядзіш не туды, мніх.
Юрась паказваў у акно. За акном былі агні. Нібы зорнае неба ўпала на зямлю.
— Можа, гукнуць? Расказаць пра выкуп. Спытаць, ці досыць ім свабоды? Ці не аддадуць лішняй?
Басяцкі зразумеў, што ўсё кончана. Толькі не ўтрымаўся, каб не буркнуць:
— Свабода… Свабода… Кожны раз, як вы яе клікнеце — яна падымае галаву. Не торгайце вы яе. Яна харошая баба. Дайце вы ёй год сто паспаць спакойна, а там хаця канец свету — няхай устае.
— Яна харошая баба, — сказаў Хрыстос. — Наша баба. А паколькі яна наша баба — не твая, мніх, справа, у які час ночы нам яе будзіць. Ты мніх, святы, значыцца, ты ў гэтых справах разумець не павінен.
Спакойны, амаль лянівы здзек. Пёс Божы ўздыхнуў:
— Не, Хрыстос. Гэта не я, відаць, святы, а ты, калі столькі золата бабе пад ногі кінуў, абы ёй на імгненне ў вочы зірнуць, а пасля здохнуць без пакаяння.
Хрыстос устаў:
— Ідзі ты адсюль. Дарэмна стараўся ехаць. Не баімся мы каралевы, не патрэбен нам водкуп. Але, святы. Д'яблам быў, а цяпер святы. Свяцейшы за Паўлу.
Схіліўся да яго і сказаў шэптам:
— У цямніцах сядзеў, мяне ранілі, я сто разоў быў пры смерці.
Пальцы схапілі дамініканца за патыліцу сталёвай хваткай, няўхільна павярнулі тварам да акна, да агнёў.
— Мяне хвасталі, як іх, таму кожны ўдар па іхняй спіне гарыць цяпер на маёй. Мірыяды ўдараў кіямі, бізуном, каменнямі. Я валачыўся, блукаў, як Паўла і як яны. Разбойнікі на мяне нападалі і свае браты. Я галадаў іхнім голадам, і прагнуў, і мёрз, і памыляўся, і грашыў, і свят быў. Але я нікому яшчэ не здрадзіў на гэтай зямлі. І не збіраюся. Я не хачу быць ні з кім, акрамя гэтага народа, цяпер навекі майго. Я заслужыў гэтае права… Я гэта ўсё за іх… І калі яны — народ, то я — таксама. Вось апошняе маё слова.
Плоскія, трохі ў зелень, бы ў яшчаркі, вочы нібы згаснулі. Дамініканец устаў.
— Глядзі. Заўтра яшчэ можаш перадумаць. А паслязаўтра загаворыць сталь.
— Хай, — адрывіста кінуў Хрыстос. — Калі модлы не пераконваюць — хай гаворыць яна.
Бразнулі дзверы. Чорная постаць павольна праплыла пад акном, загасіўшы на хвіліну агні. А пасля яны заззялі нібы яшчэ ярчэй.
Раздзел XL. Нагорная казань
Калі на зямлю лінуць патокі гора,
Кожны — прарок, хто людзям плыт
паратунку падгоніць,
Плыт паратунку і праўды.
І перад апошняй той ноччу павольна ўсходзіў народ на Чырвоную гару, што пад самай Гародняй. Цягнулі пару канонаў, захопленых дарогай, стомлена плыла людская плынь.
Гара ўсё больш шчацінілася віламі, цапамі і дзідамі. Дзесяткі і сотні знаходзілі сабе месца. Але большасць не спяшалася з гэтым.
Сядала сонца. У апошніх праменнях ягоных зіхацеў далёка вялікі горад, мэта паходу.
Горад ляжаў спакойна і мірна, нібы не ведаў, што глядзяць на яго тысячы вачэй. З усімі сваімі чатырохкутнымі і круглымі вежамі, з дзесяткамі вуліц і завулкаў, з вуліцай Стрыхалёў і Мечнай, Утэрфінавай і Абадранага Бабра, з выселкамі, тупікамі і слабодамі, са шпілямі храмаў і свінцовым дахам замка, з далёкім Нёманам, з ценем і святлом і страшнай Зітхальняй, якую было не відаць адсюль.
Сілуэты вежаў. Іскры вокан. Усё гэта было так мірна, так нагадвала нейкія іншыя гарады, дзе нікога не забіваюць, дзе гучаць арфы і гуляюць вясёлыя людзі, дзе нават муры — проста павага да часоў, якія неймаверна даўно адышлі ў нябыт, што Братчык на хвіліну да болю пашкадаваў гэты спакой. Добры, ціхі горад. Ён нагадваў… Што ён нагадваў?… А тое, што нагадвала і ўся гэтая зямля: скажоны, перакручаны, няўмелы, чарнавы малюнак чагосьці сапраўднага.
У гэтым горадзе былі сутарэнні, велля, бессаромныя людзі. Зітхальня, якой не было відаць адсюль. Каб ён мог, ён бы знішчыў усё гэта на твары зямным і пакінуў толькі там, дзе наблізіліся да дасканаласці: Каложу, Фарны касцёл, яшчэ некалькі веж, будынкаў, храмаў. Усё астатняе не варта існавання. Палацы з каменнага гною.