Загарэлася сінім святлом акно на адным з гульбішчаў, што вялі ад званіцы Дамініканаў. Тысячы вачэй глядзелі на самотны агонь.
— Пачалі.
Агонь мігцеў. І, падпарадкоўваючыся яму, цені пацягнуліся вуліцамі, пачалі заходзіць у мечаныя дамы. Хто іх меціў і за што — іх не датычылася. Можа, тут жылі сапраўды «вінаватыя», а можа, нехта проста зводзіў рахункі з суседам, — яны не думалі пра гэта. Добра было тое, што дзверы памечаны крыжам Збавіцеля, а не паганскім, шасціканечным. Добра было помсціць і забіваць. Добра было тое, што вось аднаўляецца сапраўдны парадак.
Заходзілі, цягнулі з ложкаў або канчалі проста так. Часам далятаў з пакояў споўнены пакуты крык, але часцей адказам на ўдар было маўчанне: работалі чыста.
Лотр стаяў у садку над маладой парай, што спала пад вішняй. Ногі маладых лёгка спляліся, на вуснах былі ўсмешкі. Далёка адкінуты ляжаў корд мужчыны, а рука ягоная ляжала на жаночым плячы.
Кардынал перахрысціўся і два разы апусціў меч.
Хлебнік, праходзячы паўз вадамёт, запнуўся аб спячага. Той ускрыкнуў, але гандляр паспеў утыркнуць меч яму ў горла і адразу прысесці за агарожу басейна, і непадалёку сонны голас спытаў:
— Чаго гэта ён?
— Патрызнілася нешта, — адказаў другі. — Спі.
Хлебнік трохі счакаў і на дыбачках пайшоў на галасы…
…Паўсюль, пакуль яшчэ бязгучна, чынілася справа забойства.
Страшная, нялюдская, кралася над горадам ноч. Аднолькавыя трагедыі адбываліся на Кавальскай, Мечнай, Страменнай, на ўсіх вуліцах, на ўсіх тупіках. Сотні людзей былі па-зверску забіты ў сне імем Збавіцеля.
У адным з дамоў не спала старая. Калі людзі ў латах уварваліся ў дом, яна зразумела ўсё і працягнула да іх рукі:
— Не забівайце нас. У нас няма зброі.
Сын яе, малады хлапец, кінуўся бараніць маці і, мёртвы, упаў на яе труп.
Па ўсім абшары горада халаднакроўна пазбаўлялі жыцця людзей, а між тым кожны з іх хацеў жыць.
Чыім імем? Божым? Якога Бога? Свайго. Самага важлівага і вялікага.
Так разважалі ўсе. Мусульмане вќразалі хрысціян Александрыі, хрысціяне вќразалі іудаістаў Гранады, іудаісты, падчас апошняга паўстання, здзіралі скуру з язычнікаў Кіпра. І ўсе мелі рацыю, і кожны трымаў манаполію на Бога, і лепшых не было сярод іх.
У тую ноч Гародня папоўніла ганебны спіс усіх гэтых сіцылійскіх вячэрняў, тырольскіх ютраняў і начэй на святога Баўтрамея. Папоўніла, але не закрыла. З гонарам запісала ў аналы свае Ноч Белых Крыжоў. Што ж гэта за гісторыя, калі ў ёй няма такіх вось казусаў, спроб «самаачышчэння народа», прыкладаў «чысткі ад непажаданых»?
…Урэшце, сп'янелыя ад крыві, яны страцілі асцярожнасць, вылезлі на святло. І тут зараўла дуда на званіцы Дамініканаў.
Досыць было таіцца. Ярасны, шалёны лямант паляцеў над горадам. Варта, што не чакала нападу са спіны, страпянулася, але ў яе ляцеў ужо дождж стрэл. Атрад унутранага парадку, што спаў у зале рады, прачнуўся, але белыя крыжы былі ўжо ва ўсіх дзвярах. І кінуліся на бяззбройных, бо зброя іхняя стаяла ля сцен.
Раввуні ўскочыў адным з першых, працягнуў руку да таго месца, дзе ляжаў рукапіс, і… усё зразумеў. На стале ляжаў адзін, выпадкова забыты Мацеем, лісток, на ім былі словы: «Бо маленькія адказваюць за вялікіх, мышы — за каршакоў…» Іосія думаў нядоўга. Нясцерпная трывога за Анею сціснула ягонае сэрца. І ён, нягледзячы на тое, што зусім не мог біцца, кінуўся на вуліцу, у самае пекла.
А над горадам ужо загаварыў набат. Металічна, дзіка, страшна крычалі званы. Абарона людзей, якіх заспелі знянацку, з самага пачатку рассыпалася на сотні асобных ачагоў. І ўсё ж чалавечыя пылінкі збіраліся разам, стваралі з сябе групы, атрады, невялікія гурмы. Ім было за што біцца. Яны ведалі сваё месца, і, калі ім удавалася туды трапіць, яны змагаліся адчайдушна. Па ўсім горадзе нараджаўся і ўставаў, хай сабе і хістаючыся на нагах, а д п о р.
Кацілася вуліцамі лава «крыжоў». Палалі паходні. Сям-там ускідвалася полымя ад падпаленых дамоў і асвятляла месцы сутычак, дзе людзі біліся і гінулі, паасобку або ў гурме. Секліся паўсюль: на плошчах і ў тупіках, на вежах і на галерэях лямусаў. Біліся, ляцелі ўніз, на дзіды; зваліўшыся на зямлю, кусалі ворагаў за ногі. Раўлі званы. І паўсюль ішла праца мячэй. Моташны, немы крык ляцеў вуліцамі.
Ты, наверсе, — як ужо там тваё імя… Дакуль?!
Раздзел XLVІІ. Апосталы і Іуда
…падпаўшы пад пакаранне агнём вечным, пастаўлены ў прыклад. Так дакладна будзе і з гэтымі мрыйнікамі, якія… выракаюцца начальства і зласловяць высокія ўлады.
Усе кінулі мяне. І я выскачыў ад яго з акна, і зламаў нагу і, як мог, пабег вуліцамі, а гэты нахабны цырульнік бег за мною і крычаў: «Я цябе не пакіну».
Апосталы ішлі да брамы самымі цёмнымі завулкамі, сметнікамі і дварамі. Часам пералазілі цераз платы, ныралі ў падваротні, перахоўваліся і ішлі далей. Яны здзіўляліся, што над горадам усе яшчэ раве дуда і крычаць званы, што нехта ўсё яшчэ змагаецца.
— Якога чорта! — бурчэў Мацей. — Хто там яшчэ?
Граў дудар. Здаравіла ў світцы, ласкавы да нудоты «братачка» яшчэ ў самым пачатку, толькі заўважыўшы ўнізе россып людзей, якія біліся, стаў суровы, нібы заглянуў у вочы смяротнай гадзіне:
— Слухай, Вус, пакуль не позна — бяжы. Ратуй ягоную жонку.
— А ты?
Дудар вінавата развёў рукамі:
— Ну, што я? Яны ж у бойцы мне мяхі жыва праб'юць, папсуюць дуду. То я, мабыць, тут раўці буду. Ваяка з мяне — сам ведаеш. Дык няхай той, хто самотна б'ецца, ведае — астатнія трымаюцца. Пакуль дуда раве — яны трымаюцца… Дык, можа б, ты не так пайшоў, братачка? Можа, развітаемся?
Залатыя рукі ляглі яму на плечы. Сябры пацалаваліся. Галава Вусава знікла ў люку. «Братачка» наваліў на люк камень, сеў на яго, раздзьмуў мяхі, узяў муштук у рот і, прыкрыўшы павекамі вочы, зайграў: «Тапчыце зямлю, легіёны Божыя».
Ён ведаў, што не выйдзе адсюль, і быў спакойны.
Апосталы былі ўжо амаль ля самай брамы, калі з-за павароткі вывернуліся на іх людзі з паходнямі і белымі крыжамі на рукавах. Адзін схапіў загрудкі Піліпа з Віфсаіды:
— Га-а, здаецца, з тых?
Піліп маўчаў. Перад тварам Пятра вадзілі паходняй, здзекліва разглядалі:
— Гэты.
— Ды не мы ж, — сказаў Пятро. — Дальбог. Мы ад мніха-каплана ідзём. Вось… вось і манета…
Манета знікла ў кулаку начальніка патруля.
— Што нам да таго… — пераконваў Пятро.
— Гэта… не мы.
— Вы, як хочаце іх злапаць, ідзіце на рог Ростані і Малой Скідзельскай, — сказаў Мацей. — Там «жонка» ягоная, там і ўсе.
Галоўны над крыжамі павольна ўсміхнуўся:
— Д-добра, навалач, ідзіце. Ды не ў браму — там бой. Унь фортка.
І яны пабеглі на Ростань. Апосталы яшчэ з хвіліну стаялі моўчкі. Пасля паспешліва патупалі да форткі, пераступаючы цераз напаўголыя трупы.
Закрычалі трэція пеўні.
…У той час, як патруль, што перастрэў апосталаў, бег да Ростані, яшчэ два чалавекі імкнуліся туды ж.
Вус, выбраўшыся з касцёла, зразумеў, што вуліцамі яму на Ростань не прабіцца. Таму ён, праклаўшы сабе дарогу праз натоўп ворагаў, ускараскаўся нейкай лесвіцай на дахі і пабег імі. Дахі былі збольшага стромыя, і таму бегчы даводзілася жалабамі, амаль над безданню. Некалькі разоў з-пад ног абрываліся чарапіцы, і Ціхон спознена халадзеў. Пасля ён прызвычаіўся і да гэтага; мала таго, калі бачыў, што ўнізе б'юцца, сам спыняўся на хвіліну, аддзіраў некалькі чарапіц, кідаў на галовы забойцам і радаваўся, калі чарапіца была свінцовая. Найбольш вузкія вуліцы ён пераскакваў і таму дабраўся да Ростані даволі хутка. Спусціўся ўніз і ўбачыў, што дзверы хаты сарваныя з завесаў, слюда вокан падраная, а на парозе ляжыць белая жаночая хустка.
Так ён і стаяў у непаразуменні і адчаі. Такога і ўбачыў яго патруль, якому паказалі дом апосталы. І толькі калі «крыжы» агалілі мячы — залатых спраў майстра апрытомнеў. Цяпер трэба было ратаваць сябе. І ён, перакуліўшы некалькі чалавек, прарваўся праз іхні заслон, згубіўся ў лабірынце завулкаў.