Раввуні зарагатаў. У праследавацеляў была толькі халодная зброя, у іх не было нават лукаў.
Яшчэ ўдар. Яшчэ. Яшчэ.
Ён кідаў і кідаў камяні. І з кожным ударам выпростваўся і выпростваўся. Упершыню ў жыцці крычаў нешта ў шалёным захапленні:
— Я не пэцкаў рук… Я не забіваў!.. На табе, халера! На! На!
Адзін з камянёў зламаў вясло на першым чаўне. Камяні ляцелі градам, білі, валілі. Стаяў на карме чалавек, які выпрастаўся. Круціў прашчу.
…Чаўны закруціліся, пасля запаволілі бег, пад градам камянёў паварацілі да берага.
Чалавечак на карме ўсё яшчэ круціў прашчу. Пасля закінуў яе за плячо. Амаль велічны. Амаль як Давід.
…Хрыстос на беразе, убачыўшы ўсё гэта, зарагатаў.
— Ты чаго? — у непаразуменні спытаў Басяцкі.
— Ну, пастыры. Ну, дзякуй за відовішча, а то я быў і нос павесіў; добра, што не адвялі, далі ўбачыць. Ну, прапашчая ваша справа. Ужо калі вы гэтую авечку, якая нікога не пакрыўдзіла, кусацца прымусілі — тады яшчэ не ўсё страчана. Дрэнь ваша справа. Дзярмо. Га-гха-га-га!
Яго павялі ад берага, а ён рагатаў, і смех ягоны быў страшны.
…Човен між тым імчала і імчала вада.
— І хацеў бы я ведаць, як мы цяпер дабяромся да берага, — сказаў Раввуні.
Анея, ужо развязаная іудзеем, безуважна сядзела на дне чоўна. Праплылі лясістыя горы, кранутыя сям-там першай жаўцізною восені. Выбегла на строму чырвоная, трапяткая асінка. Цікаўна глядзела, а хто гэта плыве ў чаўне. Пясчаная каса далёка ўрэзалася ў цёмна-сінюю ваду, і нехта на касе ўтрапёна махаў рукамі. Іуда прыгледзеўся і з абміраннем сардэчным пазнаў: на касе стаялі Кірык Вястун, разьбяр Кляонік і Марка Гурай.
— Сюды праўся! — крыкнуў каваль.
Раввуні развёў рукамі. Вясло падчас бойкі ўхапіла рака. І тады Марка і Кляонік кінуліся ў ваду, пачалі рэзаць яе плячыма, даплылі, рыўцом паварацілі човен да берага і пацягнулі яго. У пырсках свежай вады на загарэлых плячах, у пене і хропе, як вадзяныя коні, як нябачаныя марскія багі.
Іуда чэрпаў забортную ваду і абмываў твар, каб ніхто не заўважыў, што ён плача.
На беразе яны доўга абдымаліся і ляпалі адзін аднаго па плячах.
— Братка, — захлынаўся Іуда. — Жывы… Братка.
— Жывы, — сказаў каваль. — На злосць некаторым, каб ім на трыбусе поўзаць, а зад цягнуць.
— Фаўстына дзе?
— На хутары, — адказаў Кляонік. — Зараз у нас будзе жыццё такое, што небяспечна…
Марка маўчаў. Іуда ведаў чаму. Гіава Турая схапілі.
— Нічога, — сказаў Раввуні. — Галоўнае — жывыя. Цэлая галава і думаць можа.
— Нашто?… — без слёз спытала Анея. — Нашто ратавалі? Памерці б. Так яно спакойна.
— Нашто? — і Іуда брыдка вылаяўся ў гневе.
Ашаломленая Анея заміргала вачыма. Румянец сораму заліў увесь твар. Але Іуда не зважаў на гэта. Любымі сродкамі ён быў рады страхнуць гэтае бабскае здранцвенне. Нават біў бы.
— А на тое, каб не сядзець з ім. І каб думка-ткі была. І каб уратаваць або паехаць усім разам у мілую кампанію да праайца Аўрама, і абдымацца там з паважнай бабулькай Рахіллю, і да сканчэння дзён есці без выпіўкі аднаго смажанага левіяфана, аж пакуль не пачне нудзіць… Таксама да сканчэння вякоў.
Ён быў зусім іншы, і ўсе астатнія глядзелі на яго здзіўлена.
— Пайшлі… Дарогаю пагаворым.
…Яны ішлі і меркавалі аб тым, што ім рабіць, ужо даволі доўга, калі Іуда заўважыў у мільгаценні лясной лістоты нейкі цень. Чалавек сядзеў спіною да дарогі, і Іудзе здалося, што ён пазнаў яго. Астатнія нічога не заўважылі.
— Ідзіце, — сказаў ён астатнім. — Я даганю.
Пачакаў, пакуль сябры не зніклі за павароткаю, і асцярожна пайшоў да чалавека. Мяккая трава глушыла крокі. Нейкая птушка, назвы якой ён таксама пакуль не ведаў, свірысцела ў лістоце. Так яму пашанцавала стаць амаль за спіною таго, хто сядзеў.
Іуда не памыліўся. Уцякач, здрадлівае падла Мацей, сядзеў і пералічваў грошы. І тады Раввуні голасна сказаў:
— У дні цара Саламона быў у Ерусаліме нейкі, хто трахнуў у храме, бо дынарый абяцалі яму.
Пры першых гуках голасу Мацей ускінуўся. Вочы былі белыя ад страху.
— Ты?!
— І з'явіўся да іх, з'явіўся ў Эмаўсе, і многія не верылі, што ён… Н-ну?!!
Мацей супакоіўся. Нахабна ўсыпаў грошы ў вацок і схаваў яго:
— Пашчу закрый… І, ведаеш, валі ты адсюль, агнец. Выбраўся, дык весяліся. А то вось дам, і… Дзіваў не бывае. Галавой наложыш.
Іуда бачыў, што Мацею трохі ніякава. Літаваць яго, аднак, не збіраўся. У агульнай здрадзе была і Мацеева лепта.
Ён рыкнуў так, што Мацей разгубіўся:
— Ты што?… Ты што?
Белыя, нібы ў сабакі, зубы Іуды амаль драпежна выскаліліся.
— Нехта казаў: Іудзе евангелля не паложана. Нехта ў мяне евангелле спёр і спахабіў.
— І не паложана. Па пісанню.
Іуда насунуўся на яго.
— А па жыццю? Па майму? І па твайму, смярдзючы тхор?
— Пісанне.
Іуда быў па-боску іранічны:
— А трыццаць срэбнікаў? Яны ж, згодна з пісаннем, мне належаць, а не табе.
— Ідзі атрымай. Хто перашкаджае?
— Па пісанню, чуеш? — твар у Іуды быў страшны. — Дав-вай цану здрады!
І ён зрабіў тое, чаго ў звычайным стане не мог бы зрабіць: узяў Мацея загрудкі і ўзняў. Мытар кінуў вацок у мох. Сківіца ягоная калацілася. Іуда з сілаю шпурнуў яго на кучу лаўжоў. Падабраў каліту, паклаў у кішэнь. Выціраючы мохам рукі, сказаў:
— Ну вось, цяпер усё па пісанню. Евангелле ў Мацея, грошы — у Іуды. Уставай, а то я нешта не разумею, дзе ў цябе азадак, а дзе твар. Так, малайчына. Можаш цяпер, прынамсі, казаць, што не дзеля грошай прадаў, а па перакананню… А цяпер — валі. Людзі цябе заб'юць. Шкада — мне няма часу. Дурныя, як дарога, разумнага судзяць.
Іуда даганяў сваіх і бурчаў сам сабе пад нос:
— Вось цяпер я зразумеў, чаму адзін друкар замест «бяссмерця душы» памылкова набраў дый ціснуў у трох тысячах прымернікаў кнігі «бяссмерце дупы». То ён гэткую во неўміручую поскудзь меў на ўвазе.
Раздзел LІІІ. Зорка — палын
Упала ў крыніцы вод зорка. Імя той зорцы — Палын. І вымерла трэцяя частка ўсіх людзей, бо воды зрабіліся горкія.
За дабрыню, за спачуванне нам
Пан Бог уздасць вам шчодраю рукой.
Вось мы вісім бясконцай чарадой.
Над намі крумкачоў рагоча зграя,
П'е гной з вачэй. І вы ў наш страшны час
Не смейцеся над намі, умаляем!
Маліце ў Бога літасці для нас!
У тую ноч забілі не ўсіх. Усіх схопленых забівалі пасля, паступова, на грунце цвёрдай законнасці, але з належнай няўхільнасцю і жорсткай дабрынёй. Бо лепей адсячы гангрэнозны член, чым дазволіць памерці хвораму.
Удзень і ўначы раўлі ў сутарэннях мяхі і ляскалі клешчы. Грамадзян, да якіх прыкінуўся антонаў агонь вальналюбства і чыстай веры, пасля допыту выводзілі і каралі смерцю на Зітхальным арбе, скрыжаваннях вуліц або на Лідскай дарозе. На смерць кожнага акуратна складалася паперка. Акт.
Мяшчане і мужыкі ў катавальнях асуджана маўчалі. Жыццё страціла дзеля іх цану ў самы той момант, калі яны страцілі абшар, да якога звыклі, смалісты водар пушчы і аполле, што залоціцца жытам і ячменем.
Цэлыя дні варта хадзіла па дамах, вышукваючы крамолу, хапала людзей і цягнула ў вялікую судную залу. Катавалі па адным, але прысуды выносілі пачкамі, не дужа разбіраючыся, што там да чаго. Вязні маўчалі, і агавораў не было, затое лютавалі, падаючы хлуслівыя даносы, віжы і сокі. І таму па горадзе кацілася лавіна арыштаў. Забіралі бацькоў у дзяцей і дзяцей у бацькоў, мужа — ад улюбёнай жонкі, хлопца — ад каханай. Уся Гародня не спала па начах. Людзі ляжалі і глядзелі бяссоннымі вачыма ў цемру. Пружына хлуслівага даносу магла ўдарыць кожнага ў кожную хвіліну.
Не спалі і арыштаваныя ў сутарэннях пад усходнім нефам замка. У гэтых усё было пэўнае, і яны маглі б спаць, але над імі ўсю ноч гарлала песні п'яная варта: зрывала на палонных свой нядаўні, смяротны перапуд. Часам яны адчынялі дзверы ў сутарэнні, дзе пасля катаванняў ляжалі, не ў змозе варухнуцца, ломаныя людзі, і рабілі канцэрт дзеля іх, раўлі нешта накшталт «Песні аб хаме»: