К а л і н о ў с к і
Хутка будзе тут
Твой генерал. Сама яго пабачыш.
Прыслухайся, ідуць...
П е р ш ы ц ы г а н
(Гучна.)
Ідуць!
Д р у г i ц ы г а н
(Змрочна.)
Ідуць.
В е с т а в ы
(падыходзячы да Каліноўскага)
Ідуць.
П е р ш ы ц ы г а н
Жывыя раненых нясуць.
Д р у г i ц ы г а н
Нябожчыкаў.
П е р ш а я ц ы г а н к а
На бераг ix кладуць.
Д р у г а я ц ы г а н к а
О, божа, колькі ix! Што ж гэта будзе?
П е р ш а я ц ы г а н к а
Вяртаюцца дадому з кірмаша...
Яшчэ душа... Яшчэ адна душа...
П е р ш ы ц ы г а н
Апошняга нясуць.
Д р у г і ц ы г а н
Паклалі.
У р у б л е ў с к і
(падыходзячы да агню)
Людзі!
Мы на сабе прынеслі сто магіл.
Але ні часу, ні лапат, ні сіл
Няма ў нас развітацца з дзецюкамі
Так, як належыць...
П е р ш ы ц ы г а н
Пахаваем самі.
У р у б л е ў с к і
Мы пакідаем ix без дамавін
I без крыжоў. Капайце дол глыбокі
Адзін на ўсіх. Як зможаце, адзін
На ўсіх пастаўце крыж.
Д р у г i ц ы г а н
Паставім крыж.
У р у б л е ў с к і
Зрабіце ласку. Пахавайце. Мы ж
Ісці павінны, хоць цяжкія крокі
I раны не даюць далей ісці.
Як толькі мясам нашыя шкілеты,
А раны скурай змогуць абрасці,
Атрад — людзьмі,— мы ўспомнім бераг гэты.
Успомнім, каб не сцежкай па трысці
Прайсці, a ў ногі пакланіцца хвоі,
Дзе дзецюкі ў абдымках лесу спяць,
Каб небу, як не схоча ix прыняць,
У твар халодны выпусціць набоі.
Мы ix не пакідаем. Не зямлі
Ix аддаём, а песням, а цымбалам,
А водгуллю ў бары.
(Да паўстанцаў.)
Цяпер пайшлі
Далей, сябры!
С т э ф а
(гледзячы ўслед)
Ён будзе генералам.
На шырокім лясным пні сядзяць Каліноўскі i Стэфа.
К а л і н о ў с к і
(устаючы)
Развіднела. Паўзе з трысця туман...
Ну вось i ўсё. Няма смяротных ран,
Вачэй, зашклёных смерцю. Пад сабою
Сто лёсаў пахаваў нямы курган.
С т э ф а
Чакай. Мінулагодняю вясною,
Варожачы табе, я ў варажбе
Праўдзівай не была, дзяцюк, з табою.
К а л і н о ў с к і
Пашкадавала, мусіць?
С т э ф а
Не цябе,
Дзяўчыну, што была ў дарозе з вамі.
Хоць i варожым мы, але i самі
Жахаемся, чытаючы ў вачах
Дзявочых за людзей любімых страх.
Ах, людзі, людзі, каб наперад зналі
Вы шлях, крывёй паліты i слязьмі,
То не пакутвалі б i не кахалі,
Не плакалі i не былі б людзьмі.
К а л і н о ў с к і
Навошта ж знаць,табе?
С т э ф а
Здымі калоду!
Хачу я паглядзець на абразкі,
Што іншы раз выказваюць нязгоду
З тым, што паказвае пісьмо рукі.
К а л і н о ў с к і здымае калоду. Пакідае паляну.
С т э ф а
Панёсся, уцякае на кані
Ад дум сваіх, як быццам ад пагоні,
Ад слоў маіх. Ад лёсу, што на пні
Перада мной ляжыць, як на далоні.
(Глядзіць на карты )
Дарога... Конь, які дарогу чуе...
Кароль... I дом казённы караля
Бубновага, якога карануе,
На трон дашчаны, вядучы, пятля.
«Марыська чарнабровая мая,
Дзе шчасце, доля ясная твая?
Усё прайшло i не збылося ў часе,
Адна страшэнна горыч засталася
I каменем на сэрца смутак лёг.
Калі ўжо нас за нашу праўду бог
Пачаў караць і, з вісельняй у згодзе,
Нам прападаць прызначыў пры ўваходзе
У вечны сад, то мы хутчэй загінем,
Чым скардзіцца пачнем на марны лес,
Хутчэй ад шчасця i саміх нябёс
Адмовімся, a праўды не пакінем».
З ліста Каліноўскага да Марысі
Канец следства
Турма ў Вільні. Камера.
За сталом разбярыць Старжыцкі.
Наглядчык упускае ў камеру наведвальніка,
апранутага ў цывільную вопратку.