К а л i н о ў с к i
Загад.
К а п i т а н
Фальшывы... Бачыць бог,
Іду дзеля Марысі на падлог,
На крок недаравальны афіцэру.
Я вызваляю вас, мяне яна
Ратуе, як злачынца, за мяжою,
Паабяцаўшы жонкай стаць маёю.
Як бачыце, нас трох бяда адна
Звязала непазбежнасдю адною.
Другіх, на жаль, магчымасцяў няма.
К а л i н о ў с к i
Узяць Марысю капітан гатовы
У рабства?
К а п i т а н
Папікаеце дарма.
Не я, яна прадыктавала ўмовы,
Я — толькі раб няшчаснай прапановы.
Не я цяпер рашаю лес яе,—
Заложніцы святой любві свае,
Любві, якой не мне даваць парады,—
Над ёй адказ ваш мае сілу ўлады.
Прымаеце свабоду?
К а л і н о ў с к і
Не прыму.
К а п i т а н
Няўжо Марысю кінеце ў турму?
Так, так!.. У манастыр!.. I вам не шкода
Красы, якой аздобіла прырода
Яе?.. А я — гатоў маліцца ёй,
Аб косах марыць, як сляпы аб цудзе!
К а л і н о ў с к і
Зазнаўшы лес нявольніцы, не будзе
Марыся ўжо Марысяю былой.
А я, аддаўшы глуму i пакуце
Усё, што сэрца лічыць дарагім,
Хіба не стану для яе чужым?
Не!.. Хай даруе мне высакародны
Злачынец, толькі ў час перадсмяротны
Я за сваю свабоду не прадам
Яе свабоду!..
К а п i т а н
Што сказаць мне вам?
Я не шкадую, што пабачыў вас,
Шкадую толькі — што ў апошні раз!
К а п i т а н пакідае камеру.
Каліноўскі падыходзіць да закратаванага акна.
К а л і н о ў с к і
Там, за акном — абрыс пятлі мае...
Жыцця, што праўдзе я аддаў дазвання,
Не шкода... Шкода толькі ў час расстання
Мне вол i ў полі, як народ пяе,
На небе сонца, на зямлі кахання.
(Бярэ са стала ліст да Марысі. Чытае ўслых.)
«Марыська чарнабровая мая,
Дзе шчасце, доля ясная твая?
Усё прайшло i не збылося ў часе.
Адна страшэнна горыч засталася
I каменем на сэрца смутак лёг.
Калі ўжо нас за нашу праўду бог
Пачаў караць і, з вісельняй у згодзе,
Нам прападаць прызначыў пры ўваходзе
У вечны сад, то мы хутчэй загінем,
Чым скардзіцца пачнём на марны лес,
Хутчэй ад шчасця i саміх нябёс
Адмовімся, a праўды не пакінем...»
Каліноўскі зноў сеў за стол.
Абапёрся на яго рукой...
У камеру, пакінуўшы незачыненымі дзверы,
увайшоў м а л а д ы ч а л а в е к . . .
Але гэта ўжо не ява, а сненне.
К а л i н о ў с к i
Тут адзіночка, а не прахадны
Двор... Госць дзвярэй, з падвойнымі замкамі,
Не зачыніў.
М а л а д ы ч а л а в е к
Так. Кастуся яны
Цяпер з астрога выпускаюць самі.
Пайшлі ca мной.
К а л і н о ў с к і
Куды? Я не ўяўляю
Хто ты такі. Мяне ты знаеш?
М а л а д ы ч а л а в е к
Знаю
I помню Кастуся даўно, з часоў
Свайго маленства. Я магу паймённа
Пералічыць усіх яго сяброў,
Арцёма, i Мальвіну, i Лявона,
I іншых... Я па сцежках тых блукаў
Над Нёманам, дзе ён гуляў з Марысяй,
Вянкі i пальцы, як вянкі, сплятаў.
Здзіўляешся? Дарэмна. Не дзівіся.
К а л i н о ў с к і
Адкуль ты можаш ведаць гэта?
М а л а д ы ч а л а в е к
З кніг.
К а л i н о ў с к i
А!..
М а л а д ы ч а л а в е к
I яшчэ са следчых пратаколаў.
Чаму ты пазмрачнеў ад слоў маіх?
Хадзем ад мёртвых продкаў да жывых
Патомкаў! Не схіляй на грудзі голаў.
К а л і н о ў с к і
Чакай... Жыццё, на жаль, у нас адно...
М а л а д ы ч а л а в е к
Бяры пяро, паперу, верш прачуты,
Што ты Марысі склаў, а за адно
Вазьмі з сабою i яе пакуты,
Вынось адгэтуль i цяжкі свой крыж,
Нічога тут не пакідай... Ты спіш?
Паспі перад дарогай... Заўтра рана,
Пад гук трубы i пошчак барабана,
Цябе канвой на плошчу павядзе.
Натоўп расступіцца i прагудзе
Трыццацітысячнымі галасамі.
Пасля, калі яго бязладны хор
Пачне сціхаць, бядзе наперакор,
Вясёла страсянуўшы валасамі,
Ты смела ўзыдзеш на круты памост
I станеш перад смерцю ў поўны рост...
Праз мутнае акно сваёй пятлі
Зірнеш у вочы людзям, a калі
Зямлю асвеціць сонца, што ў засадзе
Таілася да гэтае пары,
Ты ўчуеш песню жаўранка ўгары,
Убачыш мужыка на даляглядзе
З канём i сошкай, i шапнеш:
«Ары!..»
Эпілог
1871 год. Парыж. Вясна. У вестыбюлі гасцініцы,
то тут то там, спяць на падлозе федэраты —
байды Парыжскай Камуны. Світае.
З другога паверха спускаецца М а р ы с ь к а
ў апратцы манашкі, з драўляным распяццем па грудзях.
Углядаецца ў твары федэратаў,
нібы некага шукаючы сярод ix. Заўважыла крэсла,
у якім дрэмле чалавек. Адна рука ягоная,
як перабітае крыло, звісае долу.
Падышла. Гэта Урублеўскі.
Адчуўшы на сабе ўважлівы позірк, ён ачнуўся.
Глядзіць на Марыську.