Дзядзька Язэп сягоння зусiм маўчыць, скажа толькi некалькi слоў, калi трэба, аб труне ды дошках; ён паволi тупае вялiкiмi ботамi, сагнуўся нейк шырокаю спiною, i на вусах яго пiлавiны - былi яны на рукаве, а рукавом ён разгладжваў вусы.
Сягоння я забыў трохi пра дзядзьку Язэпа i ўпiкаю сябе гэтым, зусiм не думаю i аб Мiхале; у мяне ў галаве, па жылах тупа стукае кроў, галава трохi балiць, i думкi неяк атупелi - некуды згiнула з самай ночы вастрата, задрамалi мае ўсякiя развагi. Упарта i без патугi думаецца толькi аб адным аб маленькай смуглявай Досi. Салодкi смутак апаноўвае мяне.
Астап Варывончык, як заўсёды, вясёлы, падморгвае мне хiтрымi вузкiмi вочкамi i раз-поразу аблiзвае губы.
- Чаго ты мне падморгваеш?
- Чаго ты так звяў сягоння?
- Не выспаўся.
- Ну, пэўна ж, што гэта не ад лiшняга сну.
Я маўчу.
- Я, як быў малодшым, дык чорт яго калi i спаў - бабы спакою не давалi. Але я быў за цябе мацнейшы, вялым нiколi не быў.
Я зноў маўчу.
- Ты што, бабу маеш?
У мяне з'яўляецца патрэба пачухаць каля вушэй.
- Пот, - гавару я.
Астап Варывончык хiтра не спускае з мяне вачэй.
- Пот, - зноў гавару я.
I маўчу. У мяне злосць на Астапа Варывончыка. Чаго ён дапытвае мяне, чаго варушыць тое, ад чаго смутак мучыць мяне. Твар яго проста перада мною. Гэта круглы i рыжы твар, малады i сыты; толькi тонкiя маршчынкi i сiнiя кругi пад вачыма, i галава пачынае лысець. Дзядзька Язэп глядзiць мне ў вочы з хвiлiну, пасля, як бы аб чым дагадаўшыся, вызваляе мяне з майго становiшча:
- Iдзi, Мiкалай, мне тут у гэтай дошцы капт згаблюй - я збiваць пачну.
Цяпер я зусiм упэўнiваюся, што ён ведае, аб кiм я думаю. I мне прыемна глядзець на яго сухую i моцную, прысадзiстую постаць. Я iду да яго, а Астап Варывончык запускае руку ў белыя стружкi ў кутку - нядаўна прыходзiў да нас у гумно Тамаш, прынёс нам бутэльку гарэлкi i сухой кiлбасы на закуску.
- Пеце, браткi, ды канчайце, - сказаў ён, - жонка хаты не мае.
- Няўжо злуе на цябе твая жонка за гэта? - ухмыльнуўся Астап Варывончык. Маўчыць, хоць бы слова.
Мы прымецiлi, што ён ужо паспеў выпiць... Да яго ў хату iдуць людзi бабы ўсё найбольш. З мужчын адзiн толькi стары Апанас Ярмалiцкi - дый той у хату не заходзiў - угледзеўшы нас у гумне, ён падышоў цераз агароды i пагаварыў з намi трохi аб пагодзе i спелых гарбузах.
Цяпер Астап Варывончык налiвае з бутэлькi ў вышчарбленую шклянку i падносiць дзядзьку Язэпу. Той трохi выпiвае i аддае назад.
- Чаму не ўсё?
- Не хачу.
- Цяпер ты, Мiкалай, дапiвай.
Ён яшчэ трохi падлiў мне, i я выпiў. Сам Астап выцягнуў цэлую шклянку, i мы закусваем сухою кiлбасою. Дзядзька Язэп паволi жуе, стоячы пасярод тока. Неўзабаве з'яўляецца Тамаш i прыносiць нам два селядцы - сяк-так аскрэбаныя i паклычаныя пальцамi.
- Хоць бы ты, сынку, пiў, - гаворыць ён мне, - можа аслабеў, габлюючы, дык от выпi яшчэ чарку.
- Не пi, - абарочваецца да мяне дзядзька Язэп, -зашкодзiць.
I, як бы апраўдваючыся, звяртаецца да Варывончыка i Тамаша:
- Што ж з яго будзе за работнiк, калi ён нап'ецца?
- Можа вам дошчак не хапае? - клапоцiцца Тамаш.
У гумно раптам з'яўляюцца двое - вяртлявы i маленькi Пятрусь Мiхалiнчык i доўгi, тонкi i пануры Яўхiм Стрыгун, з вострым тварам, белымi валасамi i босы. Я гляджу на гэтую маўклiвую i нейкую нясмелую постаць, i мяне апаноўваюць думкi, што гэта, мусiць, прырода стварыла яго такiм для таго, каб якой-небудзь чулай натуры па-брацку трохi пасмяяцца над iм, а пасля над iм жа горка заплакаць. Ён глядзiць на нашу работу, i на твары яго, поўным рабацення, застыла нясмешная ўсмешка. Пятрусь Мiхалiнчык весела садзiцца каля Астапа Варывончыка, ляпае яго рукою па калене i падае голас:
- Я нюхам чую, дзе п'юць. Яўхiм мне памог: пацягнуў носам ды кажа хадзем.
- Жартуеш, - апраўдаўся Яўхiм.
- Я вам прынясу, хлопцы, другую шклянку, - па-гаспадарску клапоцiцца Тамаш.
- Хопiць i гэтае.
I я не ўспеў агледзецца, як Пятрусь Мiхалiнчык ёмка выпiў, крактануў i ўзяў кусок селядца. Тамаш паднёс Яўхiму. Той спачатку адмовiўся, а пасля, бачачы, што яго больш не просяць, узяў i выпiў. Адламаў кусок кiлбасы, агледзеў прытульную мясцiну на дошках, каб спакойна было есцi, сеў i пачаў паволi жаваць. Рэшту гарэлкi дапiлi неяк раптоўна Варывончык з Мiхалiнчыкам i адразу сталi смешна-вясёлымi.
- Я вам, браткi, прынясу чаго паесцi, - неяк радасна сказаў Тамаш; радасна, мусiць, затым, што ў яго гумне вясёлыя людзi.
Яму нiхто нiчога не адказаў, i ён, пастаяўшы трохi, падаўся спярша ў бок Яўхiма, а пасля пайшоў у хату.
Астап Варывончык, скрывiўшы раптам набок дробны твар свой, заспяваў:
Охцi мне, о-ох;
На балоце мо-о-ох...
Хлопец па дзяўчыне
Сем гадоў со-о-о-ох!..
Пятрусь Мiхалiнчык уставiўся вачыма ў яго твар, сцiснуў каля кiшэнь портак кулакi, з нецярплiвасцю чакаючы, пакуль той скончыць. Як скончыў, заспяваў раптам прыпеўку з другой песнi:
Там хадзiла, там гуляла
Дзеўка малада!..
Пасля падумаў трохi, махнуў рукою, змянiў раптам матыў песнi на вясёлы i паўтарыў:
Там хадзiла, там гуляла
Йэх!..
Дзеўка малада!..
Яўхiм спакойна жаваў кiлбасу.
Дзядзька Язэп стаў у варотах i глядзiць на пажоўклую траву перад гумном...
Ясна ад сонца i шырока ад першага подыху блiзкай восенi. Слаўна пахне з садоў бэрамi, блiшчаць першыя нiцi белага павуцiння; скрыпяць на вулiцы вазы - возяць познi авёс, але цiха ад пажаўцеўшых клёнаў... Плюхае вада i спяваюць пеўнi.
Стоячы, маўчыць дзядзька Язэп.
Астап i Пятрусь, палёгшы на мяккiх стружках, задумёна спяваюць:
Ой, за полем, полем ды за ўзгоркамi,
Пры вадзе берагавой ды пад чаротамi
Ды шумела асака...
Дзядзька Язэп выйшаў з гумна i пайшоў паволi, босы, па траве.
Ой, ды як жа асака ды шумлiвая!..
Ой, шумела ж яна, як гаварлiвая...
Яўхiм узяў у рукi бутэльку, паглядзеў, што пустая, i палажыў назад, сеў i маўчаў, мусiць, слухаў:
А там беглi-грукацелi
Залатыя-вараныя...
Яўхiм адышоўся ўбок, прылёг каля сцяны на саломе i памог танклявым i доўгiм голасам:
Эй вы, э-э-ай-э-эй!..
Дзядзькi Язэпа нiдзе не вiдно.