- Ну вось i твой немец! Дачакалася? Сьвiсьнi iм!
Сказала i пайшла. А Хадоска яшчэ глядзела на мост, цi не пакажацца адкуль болей немцаў.
Росказень Агапкi пра Мiколу ўзбудзiў у Лявонавiча i Маланьнi надзею на вызваленьне сына, на паварот яго дахаты. Але шмат чаго ў ейным росказьнi выдавалася iм мала праўдападобным. Яны думалi, што Агапка проста хацела суцешыць iх i дзеля гэтага выдумала для iх, як для дзяцей, байку, што Мiколу прывезьлi з Калымы ў Менск i што ён ужо можа быць у дарозе дахаты. Праўда, ад Мiколы яны ўжо не атрымлiвалi лiстоў болей, як паўгода i за гэты час усё магло быць. Маглi прывезьцi яго ў Менск, маглi зноў узяцца за iх дзела, калi такi загад з Масквы. Ды ўсё-ж росказень Агапкi дужа сумлеўны, дужа замыславаты, каб у яго можна было лёгка паверыць. I ўсё-ж Лявонавiч i Маланьня хацелi верыць. Верылi. Пачалi жыць гэтай верай. Агапка шмат чаго адкрыла iм пра сына, чаго яны ня ведалi. Цяпер ён стаўся для iх больш зразумелым, а ад таго сталiся больш зразумелымi i ягоныя пакуты.
У надзеi, што iхны сын можа i прыйсьцi Маланьня пачала нават рыхтавацца да сустрэчы яго: шыць яму з саматканага палатна сподняе - штаны, кашулю i iншае. З гэтага-ж у яго нiчога не засталося - знасiў усё бацька.. Пачала дбаць i пра верхнюю адзежыну: прыйдзе, дык ня будзе чаго надзець. Ператрэсла пасьцель, абнавiла, памыла. На ягоным ложку ў сенцах нiхто ня спаў: як пакiнуў яго Мiкола, гэтак i заставаўся ён стаяць пустым. Маланьня пачала клапацiцца i пра скаромiну: як прыйдзе, дык чым-жа яго кармiць? Ня хлебам-жа з бульбай! На гэтым не паправiцца. Трэба якая й скварка. Але ў Лявонавiча й Маланьнi не вялiся сьвiньнi - дохлi. Што не рабiлi - праводзiлi дэзiнфэкцыю, клiкалi вiцiнара, чысьцiлi, мылi хлявы, увесь двор - нiчога не дапамагала. Кормiш-кормiш сьвiньню, парсюка якога, пажывець якiх тры-чатыры месяцы i няма - чэзьне. А то ўжо калi й апаросiцца сьвiньня, дык пасьля трох-чатырох тыдняў дохнуць i парасяты. Нiяк не разьвядзець Лявонавiч сьвiньней! У суседа - аднаго i другога - няма нiякага зводу, ёсьць сьвiньнi i кормныя i надворныя i ёсьць сала i да сала, а ў яго няма. У яго iдуць сьвiньнi на звод. Вось i цяпер апарасiла шасьцёх. Iм толькi па два тыднi, а ўжо захварэлi. Дык цi калоць iх, каб усё-ткi спажыць, цi пачакаць - мо выздаравеюць? А як не - што тады рабiць? Калоць ужо будзе позна - заразных есьцi ўжо ня будзеш. Маланьня радзiць калоць, пакуль ня здохлi. Будзе чым пачаставаць, як прыйдзе. (Лявонавiч i Маланьня чамусьцi не называлi сына на ймя - баялiся. Абыходзiлiся трэйцiм, неазначальным iмём: "як прыйдзе".)
Лявонавiч верыць у свае сны. Яны ў яго прарочыя. Што сасьнiць уначы чакай таго ўдзень: спаўняецца. Маланьня нават баiцца ягоных сноў. Прачнуўшыся ранiцой, скажа, напрыклад, што прападзе карова, конь, сьвiньня цi авечка, ведай - гэтак i будзе. I таму Маланьня баiцца ранiцою выходзiць з хаты на двор - баiцца там убачыць Лявонавiчава прароцтва. Або - сасьнiць, што ня сяньня, дык заўтра прыйдзе ад сына пiсьмо, глядзiш - паштар i прыносiць яго. Няма тэй ночы, каб ён не сасьнiў чаго i каб тое не адбылося. Лявонавiч, здавалася, i лажыўся спаць не для таго, каб адпачыць, выспацца, а каб сасьнiць, даведацца, што будзе. Калi што дрэннае сьнiў, хадзiў, прачнуўшыся, маркотны, пануры, чакаў таго моманту, калi сасьнёнае адбудзецца. Хацеў тое дрэннае прадухiлiць, хоць ведаў - гэтага зрабiць нельга: няўхiльнае застаецца няўхiльным. Калi-ж сон прадказваў яму нешта радаснае, ён баяўся яго чым-небудзь спужаць, пашкодзiць таму, што мае наступiць. Досыць толькi, прачнуўшыся, сказаць якое-небудзь паганае слова, як сон твой ня спраўдзiцца, уцячэ ад цябе, нядобрага. Для прарочага сну чалавек мусiць быць накшталт сьвятога. Толькi такi чалавек можа пабачыць, - а пабачыць можна толькi ў сьне, - цудоўнае ў далечынi сьвятло, якое - калi ты здольны спазнаць яго, i прадказвае, вяшчае табе.
Лявонавiч майстраваў сабе на двары калёсы. Сьвiдраваў у "падушчы" дзюрку для шворану i неяк сьвярдлом парэзаў сабе палец. Пайшла кроў. Ня ўпярышню такое, але Лявонавiч на гэты раз угледзеў у гэтым нейкi знак. Спакойна глядзеў, як iшла кроў i нiчога не рабiў, каб спынiць ейны плын. Яму гэты плын здаваўся нечым асаблiвым. Нарэшце ўвайшоў у хату, пасыпаў попелам на рану, забiнтаваў i кроў супынiлася. Рука не балела, i ён вярнуўся да працы. Угледзеў на "падушцы" некалькi кропелек свае крывi. Яны, гэтыя кропелькi, нагэтулькi зыркiя ў сваёй выразнасьцi, што яны быццам крычэлi яму: "Мы твае. Ня бойся. Гэта табе на радасьць. Табе ўжо не балiць". Але Лявонавiчу ўсё здавалася, што гэтыя кропелькi пралiтыя ня iм, а некiм iншым, i пралiтыя для таго, каб ён, Лявонавiч, спазнаў, кiм яны пралiтыя.
Падганяў пад "падушкi" восi, а ўсё думаў пра гэтыя кропелькi. Ужо састругаў iх з "падушкi" гэблiкам, ад iх не засталося i сьледу, а кропелькi ўсё стаялi ў вачох.
Калi лёг спаць, дык i ў сьне гарэлi яны. Згасьлi толькi як пачаўся дзень. Такi надзвычайны. Сонца высокае. Пад сонцам гойдаецца нейкае вялiкае мора, спакойнае i такое блакiтнае. Ледзь-ледзь зыбаецца. Далягляд далёкi-далёкi. З-пад далягляду, з-за нейкай нявiдочнай рысы выплывае човен i ў iм нехта маленькi-маленькi, не распазнаць. Стоячы на беразе мора, Лявонавiч углядаецца, ня спушчае яго з вачэй. Човен плыве i плыве проста на яго. Усё блiжэй i блiжэй, але Лявонавiч, дзеля морскай сiнявы, усё ня можа разгледзець, хто ў чоўне. Той, хто ў iм, заслонены блакiтнай дымкай, падобнай на нейкае мроiва. Човен ужо на сярэдзiне мора. Плыве i плыве. Ды раптам ззаду нахлынула магутная хваля, ударыла ў човен i човен зьнiк, прапаў з вачэй. За хваляй набягае iншая хваля. Хвалi б'юць у бераг, пырскаюць. Лявонавiч нiчога ня можа разгледзець у моры. I вось уздыбленая, цэлай сьцяною, рушыцца хваля i ў той хвалi Лявонавiч бачыць човен. Хваля-сьцяна нясе човен проста на яго, на самы бераг. Але перад самым берагам, гатовы ўжо ўткнуцца ў яго, човен пачынае тануць, хвалi паглынаюць яго i ў нейкай невядомай датуль рашучасьцi, спалоханы, Лявонавiч, нагнуўшыся, хапаецца за човен, цягне - але замест чоўна, ён выцягнуў за воласы... сына.
Прачнуўшыся пад ранiцу, Лявонавiч лёгенька крануў Маланьню:
- Сьпiш? Ведаеш, бачыў сон - прыйдзе Мiкола. Але будзь спакойнай. Не хвалюйся. Ня трэба чакаць. От рабi ўсё так, як i рабiла, як-бы й нiчога ня сталася. I яно станецца.
ЧАСТКА ТРЭЙЦЯЯ
Я падыйшоў да свае вёскi, калi ўжо зайшло сонца, але калi было яшчэ досыць вiдна, i каб мяне нiхто ня ўбачыў, я вырашыў схавацца ў жыце, пасядзець у iм, пакуль не сьцямнее. Я хачу ўвайсьцi ў хату незаўважным. Не хачу, каб людзi адразу даведалiся, што я прыйшоў, вярнуўся. Як я нi запавольваў свае хады, а ўсё роўна прыйшоў на нашыя палеткi зарана. Ад самага Чэрвеня, дзе нас кiнуў канвой, я iду, хаваючыся, каб мяне не затрымалi, каб дайсьцi. I вось, калi дайшоў, пачаў наблiжацца да нашых ваколiцаў - ня мог замарудзiць сваiх крокаў, дачакацца пацёмкаў: усё знаёмае, роднае хлынула ў маю душу, сьцiснула маё сэрца болем, жалем i трывогай. Я цяпер ужо дома, я ўжо тут, я зараз пераступлю свой парог! Сяджу ў жыце, гэтак блiзка ад свае хаты! Узьняўшыся, я мог-бы пабачыць яе з гэтага жыта. Я ўжо i ўзьнiмаўся колькi разоў, каб зiрнуць на яе. Сяджу, чакаю, пакуль болей сьцiсьнецца, пацямнее. Чую нейчую гамонку. Гэта, пэўна, iдуць з працы вяскоўцы, гэтак блiзка паўз мяне - я нават чую, як яны ступаюць, чвякаюць па жарсьцьвянай дарозе, што тут-жа, побач мяне. Яны адыходзяць, i я ўзьнiмаюся - не магу болей чакаць! Выходжу з жыта, аглядаюся. Направа - наш могiльнiк, з тымi-ж высачэзнымi соснамi. Я толькi вокам кiнуў на iх - перада мною, як на прыцэле, была ўжо нашая хата, крайняя, зьлёгку ахутаная вячэрнiмi сутункамi. Гэтая кропка была для мяне цяпер зьмяшчэньнем усяго чыста на сьвеце. Як гэта я зайду ў хату, як гэта я пакажуся! У душы маёй варухнулася вiна: гэта-ж усё я, гэта-ж усё праз мяне! Пайшоў хутчэй. Не аглядаюся. Ступiў на свой агарод - а побач, у суседнiм агародзе, узьнялася ў пярэстым убраньнi жанчына з лапатай у руках. Углядаецца ў мяне. Няхай углядаецца! Я ўжо на сваiм двары. Свой i ня свой. Баюся ўзяцца за клямку дзьвярэй, пераступiць тую мяжу, да якой я дайшоў. Стаю i не адважваюся адчынiць дзьвярэй - як гэта так, адразу! Зьбiраюся з духам. А дзьверы адчыняюцца самi - мацi! Спужалася. Войкнула. Зайшлася цiхiм плачам. Я ў хаце. Бацька сьцiскае мяне ў сваiх абдымках. Сястра цалуе i таксама ня можа ўстрымацца ад плачу. Бацька ў сьпеху зацемнiў вокны. Запалiў лямпу. Мацi, зiрнуўшы, у чым я, зноў залiлася сьлязьмi: ногi ў мяне абкручаныя анучамi, ватнiкi ў дзюрках сьвецяцца маiм голым целам, спарахнелая ад поту кашуля ледзьве трымаецца на плячох, на голай шыi нешта накшталт шалiка, на главе кепка-безказырка. Мяне садзяць за стол, я ледзьве пераступаю - ногi сьцiшаныя, ня хочуць iсьцi. Я зьбiў iх, iдучы шашою. Мне даюць есьцi i пiць, ды ад усхваляванасьцi я не магу за гэта ўзяцца - плачу сам ад радасьцi i гора. Нехта забразгацеў у сенцах i бацька схаваў мяне пад палом. Увайшлi дзьве жанчыны, гавораць - не маглi ўстрымацца, каб не зайсьцi: разьнеслася чутка - сын прыйшоў. От думаем, вялiкая радасьць сёньня ў вас у хаце - дачакалiся сына. Нагараваўся-ж досыць.