Бацька перастаў займацца сваiм рамяством - стругаць клёпкi на вёдры, на бочкi, на шайкi, ня шукае ў лесе клёну цi бярозы на палазы для саняў, ня точыць верацёнаў. Усiм гэтым ён займаўся кожную зiму, майстраваў, вазiў свой выраб на кiрмаш, прадаваў, каб зарабiць, дадаць нешта да таго, што прыдбаў ўлетку, каб стаць, як ён казаў, на ногi. Цяпер ён усё гэта занядбаў. Ягоны вярстак, вынесены з хаты ў канцы мiнулай зiмы, застаецца ляжаць пад павецяй. У хаце нi стружак, нi клёпак, нi палазоў, нi капылоў, нi абручоў, нi абрэзкаў. Бацька закiнуў усё гэта. Ляжыць на печы. Плюе, лежачы, у столь над сабою. Нават пра скацiну ня рупiцца. Мацi найбольш ходаецца. Па дровы ў лес нi разу за зiму мы з iм ня зьездзiлi. Палiм печ тымi, што назапасiлi восеняй. Ужо неяк пад канец зiмы надумаўся схадзiць у поле, паглядзець нашыя азiмыя - цi не адмерзла дзе што. Вяртаючыся, прыносiць знойдзены iм у полi вялiзны цюк, бацька здагадаўся - ськiнуты з самалёта. На нашым полi ня раз ськiдвалi лiстоўкi i нямецкiя i савецкiя самалёты - кожны свае. Развязваем цюк, а ў iм вялiкага памеру лiстоўкi на нямецкай мове. Iлюстраваныя: вiдны згарэлыя танкi, самалёты, бранявiкi, гарматы, iншая зброя i даўжэзныя калоны салдатаў пад канвоем. Я хачу зразумець, што пiшацца ў лiстоўках i не магу - зашмат незразумелых для мяне словаў i граматычных канструкцый, а слоўнiка ў мяне няма. Але чытаю i чытаю, па некалькi разоў адно i тое-ж - хачу дапяць. Разважаю: чаму для нас лiстоўкi панямецку? У нас-жа немцаў няма. Тады для каго гэтыя лiстоўкi? Ськiдалi лiстоўкi i савецкiя i нямецкiя самалёты, але толькi парасейску. Яны былi прызначаныя для нас. А гэтыя? Хто iх ськiнуў i для каго? Немцы для немцаў? Але-ж у нас няма немцаў. Доўга я прыкiдваў i так i гэтак i ўсё роўна ў мяне, недагадлiвага, нiчога ня выходзiла. Гледзячы на здымкi i рашчытваючы тэкст, я ня мог уцямiць, хто пераможца i хто пераможаны. Больш таго, на пачатку я нават ня ведаў, дзе гэта ўсё адбылося, аж пакуль, пры далейшым азнаямленьнi, не дазнаўся, што гэта-ж Сталiнград i што гэта савецкiя лiстоўкi, прызначаныя для нямецкiх салдатаў, што яшчэ ня склалi свае зброi, як тыя, пад Сталiнградам, якiх цяпер вядуць вось у палон i ззаду якiх курыць на полi бою разгромленая нямецкая машынэрыя. У лiстоўцы пададзеныя лiчбы: трыста тысячаў узята ў палон, гэтулькi i гэтулькi забiта, паранена, гэтулькi i гэтулькi зьнiшчана танкаў, бранявiкоў, гарматаў i г.д. i г.д. Карцiна жудасная, якой нельга ўзяць пад сумлеў. Я, нарэшце, зразумеў, што гэта перамога нашай армii, што немцы пацярпелi катастрофу, што iм нiколi болей не ачухацца. Я расказаў пра ўсё гэта бацьку. Бацька сам пачаў разглядаць лiстоўку - здымкi на ёй i, скончыўшы, сказаў, як падагульнiў:
- Значыць, немец ня ўдзержыцца. Патураць назад.
"Патураць назад" бацька вымавiў гэтак, быццам гэта тычыцца i нас, быццам i нашая доля залежыць ад таго, што сталася пад Сталiнградам.
Бацька спадзяваўся, што гэтая вайна зьмяце шолудзь - людзей, што стаяць над табой, пiхаюць цябе, варочаюць табой, як быдлам якiм, а ты i слова iм не скажы.
У бацькi ўськiпела душа яшчэ i за мяне - ён ня мог дараваць гэтай шолудзi, што яна засадзiла мяне, зьбiла мяне з дарогi, калi я ўзьбiраўся на яе i калi ён ужо радваўся маiм узыходжаньнем. Ён думаў, што шолудзi прыйшоў канец, а тут, глядзi, яна бярэ верх, зноў усьсядзецца на цябе.
"Я ня прыняў адразу яе, гэтую шолудзь, адкiнуў яе, паказаў, што пагарджаю ёю, не захаваў свае радасьцi, што яе пагналi адсюль. Я ўжо ня мог цярпець яе. Ня мог цярпець яе пад маiм вакном, калi яна загадвала мне, куды я мушу пайсьцi i што я мушу рабiць. Калгас, створаны гэтай шолудзьдзю, я гатоў быў сам, сваiмi рукамi пабiць на палоскi i раздаць яго людзям. Прыйшоў час i разьбiў яго на палоскi ты, мой сын. Над маёй нiвай ужо ўзыходзiла сонца, шолудзь была схавалася, а цяпер, глядзi, яна зноў узьнiмае галаву. Я не хачу бачыць яе, гэтую шолудзь. Я лепш сыйду, пакiну свае вуглы, пайду ў сьвет, але ня стану зноў пад каманду гэтай шолудзi.
Сын, мы адпакутвалi за цябе. Шолудзь насьмяялася над намi. Шолудзь радвалася нашаму няшчасьцю.
Сын, адбалела наша душа па табе. Мы сьвету Божага ня бачылi ад сьлёз па табе. Мы сьнiлi цябе. Ня было часiны, каб мы ня думалi пра цябе. Мы пакутвалi тваiмi пакутамi.
Сын, узрадвалася сэрца наша, як прыйшоў ты. Засьвяцiла сонца ў наша вакно, як пабачылi мы цябе, спасёнага.
Сын, шолудзь страляла па табе. Мацi твая - нi жывая i нi мёртвая канчалася, гледзячы, як б'юць па табе.
Сын, мы сваё аджылi тут. У душы сваёй я ўжо разьвiтаўся тут з усiм. Разьвiтвайся й ты. Не марудзь. Усё чыста падказвае мне - мы мусiм выйсьцi адсюль. Сны мае зьвяшчаюць нам берагчыся. Iдуць, кiмсьцi пасланыя, грознай навалаю, ноч-у-ноч усё тыя-ж сны. Не даюць маёй душы супакоiцца. Паслухай толькi...
Быццам усе нашыя палоскi, што былi заараныя пад калгас, выступiлi наўзьверх з-пад ворыва i я, усьцешаны такому цуду, бачу iх такiмi саменькiмi, як яны былi i пры нас. З радасьцi той крычу вам: "Глядзеце, нашыя палоскi вярнулiся да нас i просяць нас засеяць iх". I вы пабеглi - i ты, i мацi, i Дарка - глядзець тыя палоскi. А на iх ужо ўвомiрг, на нашых вачох, ураджай закрасаваў: там - жыта, там - пшанiца, а там - ячмень, а там - грэчка, авёс, бульба i самая найпрыгажэйшая палоска iльну - цьвiце ўсiма колерамi. Мацi радуецца - натчэ палатна, абшые нас усiх. Глядзiць - вачэй ня зводзiць. Аж бачым: адкульсьцi, адтуль, дзе змыкаецца неба з зямлёю, выплываюць да нас хвалi нейкага шырокага сiняга мора. Коцяцца i коцяцца. Усё блiжэй i блiжэй. Займаюць, затапляюць прастору. Шумяць. Iх вал нарастае, узвышаецца. Мы ў страху глядзiм, як гэты магутны вадзяны вал мне, вальцуе нашыя палоскi, паглынаючы ўсё, што на iх i пагрозьлiва ўжо падступаецца да нас, гатовы ўцягнуць, усмактаць нас. Мы ў страху адступаць, а вал - наступаць. Дагнаў нас да самага нашага агароду i - стаў. Зьменшыўся. Упаў. Вада пацягнула яго назад i ён, шыпучы, дробненькiмi хвалямi пакацiўся ад нас. I гэтак вада пайшла, але не прайшоў страх. Вада - гэта бяда. З агароду iдзём у сваю хату. Падыйшлi да ганку. Я хачу ўзяцца за клямку, каб адчынiць дзьверы, а дзьверы самi адчыняюцца i на парозе, у праёме дзьвярэй, бачым - стаiць белы, як лунь, з лагоднай усьмешкай, старэнькi нi то чалавек, нi то вобраз чалавека i ласкава гаворыць: "Не, дзецi мае, не заходзьце. Iдзеце ў свой пуць. Не марудзьце. На вас ганеньне". Сказаў i яго ня стала. Ня стала i нашай хаты, як-бы яе i ня было зусiм. I мы пачалi выбiрацца. Карова пачула, што мы выбiраемся зарыкала. Мы ўзялi яе на повад. Дробны скот пакiнулi. Мацi ўзвалiла на сябе трубкi палатна i мы ўжо ў дарозе. Куды йдзём, ня ведаем. Нiбы ў Касьцюковiчы. Iдзём i йдзём. Вядзем на повадзе карову. I гэта ўвесь наш набытак. На дарозе нiкагусенькi. Толькi мы. Хоць дзень i сонечны, але як-бы зьлёгку займглёны i нам здаецца, што мы глядзiм на сьвет праз сьветла-жоўтыя акуляры. Ужо мусiлi-б быць i Касьцюковiчы, а iх няма. Раптам пялёнку нам зьняло з вачэй i перад намi - лес, але якi: з роўна зрэзаным, як пад шнур, верхам. Быццам нехта заклаў электрычную пiлу i адным цягам адцяў, збрыў макушкi i ён стаiць цяпер, кiваючы, як куцобкамi, сваiмi голымi стваламi. Мы баялiся йсьцi праз гэты лес, а iншай дарогi ў нас ня было. Лес стаяў перад намi, як здань. Я падумаў, што гэта зьнёс яму галаву нейкi магутны вiхор, што пранесься над iм. Куды iсьцi, мы ня ведалi, а ноч наступала. Сын, ты ведаеш, куды нам iсьцi? Ёсьць у нас якая-небудзь дарога? Бачыш, што чакае нас? Вада - гэта бяда. Яна затопiць нас i сьледу нашага не застанецца. Вымые нас з карэньнем. Выкiне з магiлаў труны нашыя i не застанецца тут роду нашага. Прыйдзе шолудзь i ўсё выкаранiць, зрэжа, паадцiнае, як злая сiла ў тым лесе макушкi. Я не хачу чакаць iхнага прыходу. Я не хачу болей глядзець iм у вочы. Я лепей сыйду з свайго котлiшча, а iх бачыць ня хочу. Ты гатовы, сын, пайсьцi? Ты ведаеш, куды нам пайсьцi? Ты-ж быў у сьвеце. Дык вядзi нас у сьвет".
Я забягаю да Пiлiпа кожны вечар, але доўга там не затрымлiваюся. Пацалую Дусю, супакою яе i пакiдаю хату. Заставацца ў яе нанач я ўжо не адважваюся пасьля таго, што яна мне сказала. Мiнулай начы ў iх былi партызаны: Мiкола Бугроў, Шашок i Iльля Мельнiкаў, Манькiн брат. Гэта тыя, што былi ў хаце, а былi-ж яшчэ i на двары - Дусiн бацька чуў, як яны цёрлiся пад сьценамi.