Gustaw Herling-Grudziński
Inny Świat
Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać.
Dostojewski, Zapiski z martwego domu
Krystynie
OD AUTORA
Należy chyba zacząć od przedstawienia, na użytek czytelnika polskiego w Kraju, zwięzłej historii Innego Świata. Napisałem tę książkę w ciągu roku, od lipca 1949 do lipca 1950, w Rugby i w Londynie. Ukazała się najpierw po angielsku w znakomitym przekładzie śp. Andrzeja Ciołkosza i z przedmową Bertranda Russella. Spotkała się z dobrym przyjęciem prasy i czytelników. Za wydaniem angielskim poszły inne, zarówno normalne, jak „kieszonkowe”: amerykańskie, szwedzkie, niemieckie, włoskie, hiszpańskie (w Argentynie), japońskie, chińskie (w Hongkongu), arabskie. Najdłużej, bo aż trzydzieści pięć lat, musiałem czekać na wydanie francuskie: nosi datę 1985, poprzedzone jest wstępem pisarza hiszpańskiego Jorge Sempruna, obecnego ministra kultury w rządzie Gonzaleza. Przekład francuski, bardzo dobrze przyjęty, pociągnął za sobą wznowienia w Anglii i w Ameryce. Lada dzień ukaże się w Londynie przekład rosyjski pióra Natalii Gorbaniewskiej. Kto wie, czy nie ujrzy kiedyś światła dziennego również w ojczyźnie tłumaczki. Ostatecznie za trzema stroniczkami w Doktorze Źywago na opisany w Innym Świecie temat, które taki niegdyś wywołały skandal w ojczyźnie wielkiego poety, poszedł niebawem Dzień Iwana Denisowicza w miesięczniku Twardowskiego,,Nowyj Mir”. A dziś urządza się w Moskwie wieczór publiczny ku czci Warłama Szałamowa, autora Opowiadań kolymskich; i coraz częściej mówi się, że dotrze w końcu otwarcie i masowo do swoich naturalnych odbiorców Archipelag Gulag.
Po polsku Inny Świat ukazał się w roku 1953 nakładem londyńskiego wydawnictwa „Gryf. W roku 1965 przejął go Instytut Literacki w Paryżu. Był tam odtąd pięciokrotnie wznawiany, ostatnie wznowienie datowane jest 1985.
Zbyteczne byłoby roztrząsanie w autorskiej przedmowie problematyki Innego Świata, skoro czytelnik polski ma teraz dzięki „Czytelnikowi” książkę przed sobą i może sam towarzyszyć lekturze własnymi refleksjami. Chciałbym tylko, naruszając trochę elementarne przykazanie pisarskiej powściągliwości i skromności, zwrócić uwagę na jedną rzecz. „Inny Świat – pisał Ignazio Silone w prezentacji włoskiego wydania mojej książki – jest nie tylko świadectwem, lecz także dziełem literackim”. Podobne akcenty pojawiają się w przedmowie Russella do wydania angielskiego i w przedmowie Sempruna do wydania francuskiego. Kładła też na to nacisk większość obcojęzycznych recenzentów. Zawsze cieszyła mnie szczególnie opinia krytyka angielskiego Edwarda Crankshawa. Wyrażał on tyle lat temu pewność, że Inny Świat czytany będzie „długo jeszcze po zlikwidowaniu instytucji, które opisuje”. Obecne oficjalne wydanie polskie jest jednym z dowodów, że zbliżyliśmy się bardzo do potwierdzenia słuszności tych słów.
Oficjalne, lecz nie pierwsze w Kraju. Inny Świat wydany był wielokrotnie w „drugim obiegu”, w niskich z konieczności nakładach. Wysokonakładowe wydanie „Czytelnika” pozwala żywić nadzieję, że moja książka trafi teraz do rąk wielu czytelników krajowych. Jakaż to satysfakcja dla polskiego pisarza emigracyjnego! Zaiste, habent suafata libelli…
Gustaw Herling-Grudziński
Neapol, 15 listopada 1988
CZĘŚĆ PIERWSZA
Witebsk – Leningrad – Wołogda
Lato w Witebsku dobiegało końca. Po południu słońce prażyło jeszcze przez chwilę bruk dziedzińca więziennego i kończyło swój bieg za czerwoną ścianą sąsiedniego bloku. Z podwórza dochodziły kroki więźniów, wystukujące miarowo drogę do łaźni, i słowa komend rosyjskich, pomieszane z dźwiękiem kluczy. Dyżurny na korytarzu podśpiewywał, składał co parę minut gazetę i nie śpiesząc się zbytnio, podchodził do okrągłego okienka w drzwiach. Dwieście par oczu odrywało się jak na dany znak od sufitu i zbiegało się w małej soczewce „judasza”. Spod ceratowego daszka spoglądało ku nam ogromne oko i objąwszy wahadłowym ruchem celę, znikało za opuszczoną zastawką z blachy. Trzy uderzenia butem w drzwi oznaczały: „Przygotujcie się do kolacji”.
Półnadzy podnosiliśmy się z cementowej podłogi – sygnał do kolacji kończył również naszą popołudniową drzemkę. Czekając z glinianymi miskami na gorącą ciecz wieczorną, odlewaliśmy przy okazji do wysokiego kibla żółtawą ciecz z obiadu. Strumienie moczu z sześciu lub ośmiu otworów spotykały się, zatoczywszy łuk jak w fontannie, pośrodku kibla i wkręcały się wirującymi lejami do dna, podnosząc poziom piany u ścian. Przed zapięciem rozporków przyglądaliśmy się jeszcze przez chwilę wygolonym rozkroczom; wyglądały dziwnie, jak przygięte wichrem drzewa na jałowych zboczach polnych.
Gdyby mnie ktoś zapytał, co jeszcze robiliśmy w sowieckich więzieniach, niewiele umiałbym dodać. To prawda, że ledwie umilkła u drzwi kołatka poranna zwiastująca pobudkę, a do celi wjeżdżał kocioł gorącego odwaru z ziela i kosz z dziennymi racjami chleba, nasza skłonność do rozmów osiągała punkt szczytowy; chcieliśmy,,przegadać” chleb do obiadu. Katolicy zbierali się wokół ascetycznego księdza. Żydzi obsiadali opodal rabina wojskowego o rybich ślepiach i fałdach skóry zwisających z dawnego brzucha, ludzie prości opowiadali sobie sny i wspominali dawne życie, a ludzie inteligentni zbierali niedopałki na wspólnego papierosa. Wystarczyły jednak dwa uderzenia butem w drzwi, aby wszystko co żywe ruszało w skupionym milczeniu, pod wodzą swoich przewodników duchowych, do kotła zupy na korytarzu. Od chwili gdy w naszej celi zjawił się maleńki, czarny „Jewriej” z Grodna i obwieściwszy nam, że „Niemcy wzięli Paryż”, zapłakał gorzko, ustał na barłogach szept patriotyczny i skończyły się rozmowy polityczne. W strumieniu omijającego nas życia płynęliśmy jak martwy skrzep ku bijącemu coraz słabiej sercu wolnego świata.
Pod wieczór powietrze stawało się chłodniejsze, a na niebie pojawiały się wełniste obłoki i żeglowały wolno przed siebie, zapalając po drodze pierwsze gwiazdy. Rdzawy mur naprzeciwko okna wybuchał na chwilę rudym płomieniem, po czym gasł gwałtownie, dosięgnięty skrzydłem zmierzchu. Nadchodziła noc, a wraz z nią oddech dla płuc, odpoczynek dla oczu i wilgotny dotyk chłodu dla spieczonych warg.
Przed samym apelem w celi zapalało się światło. Od tego nagłego przejaśnienia niebo za oknem pogrążało się w mroku, aby w chwilę potem zapłonąć znowu migotliwą jasnością. To narożne wieżyczki patrolowały noc krzyżującymi się cięciami reflektorów. Zanim jeszcze upadł Paryż, o tej właśnie porze zjawiała się zazwyczaj na małym odcinku ulicy, który widać było z okien naszej celi, wysoka kobieta w chustce na głowie i przystanąwszy pod latarnią naprzeciwko muru więziennego, zapalała papierosa. Zdarzyło się parę razy, że płonącą zapałkę podniosła do góry jak żagiew i znieruchomiała na chwilę w tej niepojętej pozie. Osądziliśmy, że ma to oznaczać Nadzieję. Po upadku Paryża ulica opustoszała na dwa miesiące. Dopiero w drugiej połowie sierpnia, gdy lato w Witebsku zbliżało się ku końcowi, nieznajoma zbudziła nas z drzemki szybkim tupotem nóg, dudniących w ciszy o bruk ulicy, zatrzymała się pod latarnią i zapaliwszy papierosa, zgasiła zapałkę zygzakowatym ruchem ręki (pogoda była bezwietrzna), podobnym do skoków przekładni w kołach lokomotywy. Zgodziliśmy się wszyscy, że ma to oznaczać Transport.