– Czy pana ktoś widział wchodzącego? – zapytała blednąc Krugłowa.
– Tak – odpowiedziałem – przyprowadziła mnie tu stróżka.
– Nie mogę – zaniosła się histerycznym płaczem – na miłość boską, nie mogę. Mąż w więzieniu, dzieci jak parszywe owce, ledwie nam dają oddychać. Czy pan wie, co to jest być włóczonym po nocach przez NKWD, prosić o pracę jak o jałmużnę? Na litość boską, niech pan nie sprowadza na ten dom nowego nieszczęścia! Niech pan idzie natychmiast i niech pan tu nie wraca!
Po północy wracałem przez opustoszałe już ulice miasta na dworzec swierdłowski.
Mój dzienniczek notuje w tym miejscu w słowach wzruszająco naiwnych i sentymentalnych romantyczną historię, która z perspektywy siedmiu lat nie wydaje się jednak aż tak romantyczna. Rzecz w tym, że piątego dnia pobytu w Swierdłowsku poznałem na dworcu młodą Gruzinkę, Fatimę Sobolewą, która jak my wszyscy czekała drzemiąc na ławce na pociąg do Magnitogorska. Poczułem do niej słabość nie tyle dlatego, że była wyjątkowo ładna – jej okrągła twarz o śniadej, pokrytej delikatnym meszkiem cerze wyglądała w futrzanym kołpaczku jak zjawisko; długie, krucze warkocze upinała na dzień w węzeł, a przed nocą rozczesywała je na popielatej szubie, śmiejąc się w ciemności zębami z kości słoniowej – ale dlatego, że często wyciągała z koszyczka ser, zimne mięso i masło do chleba. Fatima była urzędniczką Gorispołkoma w Magnitogorsku, partyjną komunistką, i to ów bilet partyjny właśnie otwierał przed nią zamknięte drzwi wszystkich „spiecłarków”. W Swierdłowsku ugrzęzła na parę dni w drodze powrotnej z Omska, gdzie odwiedziła rannego męża – również Gruzina – oficera pułku artylerii, stacjonowanego w dniu wybuchu wojny rosyjsko-niemieckiej na Litwie. Mówiła o tym ze śmiechem, przekomarzając się zabawnie.
– Z niego już nic nie będzie – zapewniała mnie wielokrotnie – amputowali mu obie nogi. Biedny bo biedny, ale trudno przecież spać całe życie z kaleką.
Zaprzyjaźniliśmy się szybko i raz czy dwa poszliśmy nawet w ciemny kąt obok przechowalni. Fatima namawiała mnie, żebym porzucił myśl o wojaczce i pojechał z nią do Magnitogorska.
– Co za czepucha – mówiła rozżalonym głosem – ileż tego życia pozostało człowiekowi? Do Czerwonej Armii cię nie ciągną, więc czego się pchasz? Obrazowanije u tiebia kakoje to jest', nieużeli ja, człen partii, tiebia na choroszej rabotie nie ustroju?
Młoda Gruzinka nie chciała uwierzyć niczemu, co jej opowiadałem o obozach.
– Czepucha, czepucha – potrząsała kategorycznie główką – w Sowietskom Sojuzie takich wieszczej niet. Każdy człowiek może się nabawić cyngi na Północy, a ubranie też nietrudno zedrzeć przy robocie. Nogi wyleczysz, na ubranie dostaniesz tałonczik i dieto ofbrmieno. Gdyśmy jednak wychodzili wieczorem do miasta i brodząc w śniegu, szli bez celu przed siebie, nerwowym uściskiem za ramię powstrzymywała każdy przypływ moich reminiscencji obozowych.
– Czy cię przynajmniej tego nie nauczyli w obozie – szeptała z przejęciem, oglądając się za siebie – że za bołtownię najłatwiej popaść na ulicy? Czy można rozpoznać twarze przechodniów w ciemności?
Istotnie, nie można było. Czarny tłum przeciskał się ulicami ciągle na te same place – szumiący, wezbrany, ale przerażająco anonimowy. Przed oświetlonymi oknami stołówek przystawaliśmy na chwilę, żeby przeczytać najświeższy jadłospis z nieśmiertelną „szczi” na czele.
– No i czegóż ty mnie – pytałem – nie zaprosisz nigdy ze swoim biletem partyjnym do stołówki? Wstydzisz się moich łachmanów?
– Nie, nie to – powiedziała – ale mogą poznać i napisać do Gorispołkomu.
– A w Magnitogorsku nie poznają?
– W Magnitogorsku co innego. Zawsze jest lepiej, jak się samemu mówi. Mogą nie pozwolić, ale nie ukarzą nigdy za brak riewolucyonnoj bditielnosti.
Dziesiątego dnia mojego pobytu w Swierdłowsku Fatima pojechała do Magnitogorska. Jeszcze z okna wagonu wychyliła swą puszystą główkę i krzyknęła głośno: „Nie zapomnij, Leninskaja 19, kwartira 21”.
Nazajutrz rano powitaliśmy na dworcu swierdłowskim z religijną prawie czcią pierwszego oficera polskiego, który jechał ze swojej jednostki macierzystej do Archangielska po rodzinę. Powiedział nam, że najbliższa misja wojskowa armii polskiej urzęduje w Czelabińsku, a ostatnia dywizja polska w Rosji tworzy się w Kazachstanie.
W Czelabińsku nasza gromadka*, na której czele stanął energiczny porucznik Cz., odnalazła w pobliżu fabryki traktorów elegancki hotel „Ural”, a w nim szefa polskiej misji wojskowej, wysokiego kapitana w battie-dressie i z trzcinową laseczką. Przyjął nas bez oznak szczególnego rozrzewnienia i ledwie słuchając naszych chaotycznych opowieści, otworzył w pokoju okno, mimo że luty nie należy na Uralu do najcieplejszych miesięcy. Dostaliśmy wszyscy po 10 rubli i zapewnienie, że jeżeli Rosjanie nie będą stawiali przeszkód, przeprowadzi naszą grupę przez zaimprowizowaną naprędce komisję lekarską (był wśród nas, na szczęście, jeden lekarz) i wystara się dla nas o oddzielny wagon oraz o dokumenty podróży do Kazachstanu. Na pożegnanie szef misji wręczył porucznikowi Cz. kilkanaście krzyżyków z napisem Pledge for Victory i tyleż litanijek do Ostrobramskiej na welinowym papierze.,,Niech pan to rozda swoim ludziom, panie kolego – mówił, wypychając nas delikatnie za drzwi – w obozach zapomnieli na pewno o Bogu”. Byliśmy więc nareszcie ludźmi, choć zapomnieliśmy istotnie w obozach o Bogu, a teraz skierowaliśmy pierwsze kroki na dworzec, gdzie – jak nas zapewniono zaraz po przyjeździe – można było w pobliżu magazynów żywnościowych ukraść zawsze coś do jedzenia.
Mój dzienniczek urywa się w tym miejscu – byłem widocznie zbyt zajęty i podniecony transportem do wojska – toteż zamiast skrupulatnych dotąd zapisków i spostrzeżeń znajduję w nim tylko dokładną trasę podróży: Czelabińsk – Orsk – Orenburg – Aktiubińsk – Aralsk – Kyzył Orda – Arys – Czimkent – Dżambuł – Ługowoje. Wyruszyliśmy w pierwszych dniach lutego z Czelabińska wagonem towarowym, zaopatrzonym w dwa piętra drewnianych prycz, dwa wiadra, worek mąki, worek kaszy i dwie dziury w podłodze na najpilniejsze potrzeby, a 9 marca byliśmy już w Ługowoje. Nie pamiętam z tej podróży prawie nic, bo nie ruszaliśmy się z miejsc w obawie, że nie odnajdziemy potem naszego wagonu, który doczepiano na każdej większej stacji do innego pociągu. Spędziliśmy ten miesiąc na pryczach, zajęci na przemian to załatwianiem najpilniejszych potrzeb, to iskaniem wszy w szwach ubrań. Jedynie w Orsku, gdzie nasz wagon musiał czekać parę godzin na następny pociąg, utkwił mi w pamięci wspaniały krajobraz zachodu słońca na zaśnieżonym stepie – z niebem mieniącym się od ciemnego błękitu do rdzawej czerwieni i z rudawo-brunatnymi wielbłądami, które na swych kołyszących się garbach niosły przez step samotnych wędrowców na stację.
* W Czelabińsku spotkałem trzech moich przyjaciół z obozu, których zwolniono wkrótce po mnie – inżyniera M., T. i B. Nie dowiedzieliśmy się natomiast nigdy, co się stało z L. i panią Z.
12 marca przyjęto mnie do dziesiątego pułku artylerii lekkiej, dziesiątej dywizji piechoty w Ługowoje. Pierwszym człowiekiem, na którego natknąłem się w Ługowoje, niosąc przez deszcz do namiotu nowy battie-dress, bieliznę, parę butów i menażkę – był chuderlawy kapitan K., którego w więzieniu witebskim taszczyłem codziennie z barłogu do kibla, bo nie mógł już chodzić o własnych siłach. Potrąciłem go przez nieuwagę, zjeżdżając ze śliskiego pagórka na rozmokłych butach, i otworzyłem ze zdumienia tak szeroko ramiona, że całe zawiniątko wypadło mi w błoto. Spojrzał na mnie groźnie, otrzepał świetnie skrojony frencz i zagroził mi raportem karnym natychmiast po umundurowaniu. Byłem więc naprawdę w wojsku, wśród rodaków, którzy po wszystkim, co przeżyli w ciągu ostatnich dwóch lat, wracali szybko do siebie.