— Nima bo‘ldi, Zauyer? O‘takamni yorib yubordingiz-ku.
— Hech narsa bo‘lgani yo‘q, xonim, birdan boy bo‘lib ketganimdan, suyunganimdan qichqirdim.
— Demak, Elzaga uylanasiz? — o‘zicha tushundi Emma va chopib kelib jilmayib o‘tirgan dugonasini o‘pib, og‘zi qulog‘ida Zauyerni tabriklay ketdi.
— Nima tomosha? Nima uchun tabriklashyapti? — orqadan xonaga kirgan Shtirnerning ovozi eshitildi.
— Nimasiyi aytasiz? Elza Zauyerga turmushga chiqyapti! Shunaqa boy bo‘lib ketishadiki hali! — dedi Emma entikib Shtirnerga.
— Rostdanmi? — so‘radi Shtirner.
Elza bilan Zauyer ko‘z urishtirib olishdi. Elza bir oz ikkilanib turdi-da, keyin qat’iy javob berdi:
— Ha, rostdan. Tabriklashingiz mumkin.
Zauyer suyunib ketganidan Shtirnerning qo‘lini mahkam qisdi.
— Tabriklayman, bo‘lajak xo‘jayinlarim, darvoqe, mening xizmatimdan foydalanishga rozi bo‘lsalaringiz, albatta. Aks holda, xayr deymanu chamadonimni yelkamga qo‘yaman-da, kuchuklarimni ergashtirib sayyor sirkka ravona bo‘laman… Iloj qancha, boshqa kassir qidirishga to‘g‘ri keladi… Balki siz rozi bo‘larsiz, xonim? Emma, siz nima deysiz? Iye, nima bo‘ldi sizga, qo‘zichog‘im? Iig‘layapsizmi?
— Shunchaki… bu xursandchilikdan! — dedi Emma.
— Shunaqami? — kuldi Shtirner. So‘ng, barmog‘i bilan po‘pisa qilgan bo‘ldi: — Qo‘g‘irchoqlar ham o‘z tuyg‘ularini yashira bilishlari kerak. Rostinilayting, Lyudvigga sal bo‘lsayam ichingiz achiyaptimi, yo‘qmi? Sal-pal sevarmidingiz uni, a?…
Xizmatkor kirdi.
— Janob Gotlib janob Otto Zauyerni kabinetga kirishlarini so‘rayapti.
Zauyer Elzaga bosh irg‘ab, istamaygina xonadan chiqdi. Elza bilan yolg‘iz qolgan Lyudvig Shtirner birdan jiddiylashdi.
— Qaroringiz qat’iymi, Glyuk xonim?
— Ha, qat’iy.
Shtirner o‘ylanib qoldi. Keyin so‘radi:
— Men-chi? Men umidimni butunlay uzaveraymi?
— Endi foydasi yo‘q… Menga qarang, Shtirner, bu voqealarning siridan voqif odam, menimcha, bittayu bitta sizsiz. Shuning uchun ba’zi savollarimga javob bersangiz.
— Marhamat.
— Vasiyatnomaning sirini aytib berolmaysizmi?
— Bu sir Karl Gotlib bilan birga dafn bo‘lgan.
— Javobingiz meni qoniqtirmaydi. Yana bitta, eng qiyin savoclass="underline" vasiyatnoma bilan Karl Gotlibning nogahoniy o‘limi orasida biror aloqda bormi?
— Albatta bor. Gotlib halok bo‘lishi bilan vasiyatnomani tasdiqqa taqdim etish va merosxo‘rlik huquqini egallash imkoniyati tug‘ildi — buni har bir yurist aytishi mumkin.
— Siz meni tushunishni kohlamayapsiz yoki…
— Yeki siz odob yuzasidan fikringizni ochiq aytmayapsiz. Ochig‘ini ayting: cholning o‘limiga men aybdor emasmanmi?
Elza qizarib ketdi.
— O‘zingiz aybdorsiz, Shtirner. Esingizdami, sofdillikni illat deb atagan edingiz… Har kuni qo‘l berib ko‘rishadigan tanishlaring orasida shunday odam bo‘lishi…
— Qo‘llari oltmish yashar begunoh chaqaloqning qoniga bo‘yalgan odam demoqchisiz-da? Shu ahvoliga yana sizga og‘iz solib o‘tirsa-ya…
— Menga qarang, Shtirner, qayoqda yuribsiz? Yaxshimas. Siz. ni kutib o‘tiribmiz, — dedi Oskar Gotlib xona eshigini ochib.
Shtirner g‘ijinib o‘rnidan turdi-da, chiqib ketdi.
— Shuncha uzoq nimani gaplashdi? — deb so‘radi chopib kelib Emma.
— U menga qalbini va to‘yona sifatida butun yer yuzini taklif qildi.
— Sen nima deding? Bir kunda ikkita taklif? Qanday baxtlisan-a!
— Bilasanmi, Emma, merosdan voz kechdim, — dedi Elza.
Emma dong qotib qoldi.
— Sen ham Shtirnerdan battarsan!..
V. CHALKASH HODISA
Oskar Gotlib o‘lmadi-yu, lekin merosining noxosdan qo‘ldan ketishi uni o‘lmoqdan beri qildi. U yuzi qorayib shishinqiragan, so‘lg‘in bir qiyofada mashhur advokat Lyudersning kabinetida o‘tirar va boshini bir tomonga qiyshaytirgancha qo‘lidagi qalamni asabiylik bilan o‘ynab gapirardi.
— Bu meros masalasi g‘irt bema’ni va chalkash ish bo‘ldi. Ehtimol, o‘g‘lim Rudolf, bu yerga firibgarlar yig‘ilgan, deb to‘g‘ri aytgandir. Jinoyatchilar yoki aqldan ozganlar to‘dasidir. O‘zinglar bir o‘ylab ko‘ringlar. Vasiyatnoma ochilgan kunning ertasiga men bafurja gaplashib olish maqsadida marhum akamning yuriskonsulti Otto Zauyerni xonamga taklif qildim. Zauyer marhum Karlning ishonchli kishisi sifatida vasiyatnoma bilan bog‘liq chalkashlikni tushuntirib berar, deb o‘ylagandim.
1 iroq Zauyer yo chindan ham vasiyatnoma o‘zgarganidan bexabar, (ki haqiqatni aytishni istamadi. Lekin kutilmaganda u boshqa yangilikni ma’lum qildi. — Elza Glyuk merosdan voz kechmoqchi, deb qoldi. Glyukni chaqirgan edim, u ham bu gapni tasdiqladi. Klkamdan tog‘ ag‘darilganday bo‘ldi. Ammo oradan hech qancha iaqt o‘tmay, Elza Glyuk yozgan ishonch qog‘ozi bo‘yicha yana Zauyerning o‘zi vasiyatnomani sud tasdig‘iga topshirdi. «Bu nima qilganlaring?» — deb so‘radim undan. Zauyer yelkasini qisib: «Merosxo‘r fikridan qaytdi», — deb javob berdi.
— Elza Glyuk-chi? O‘zi bilan qaytib gaplashmadingizmi? — yeo‘radi advokat sigara buruqsatib.
— Gaplashdim. U menda g‘alati taassurot qoldirdi. Yuzida qandaydir bir sovuq loqaydlik, boqishlari ma’nosiz, harakatlari xuddi uyqudan qolgan odamnikiday behol. «Glyuk xonim, — dedim unga, — vasiyatnomadan voz kechgan edingiz-ku?» — «Bilmadim, esimda yo‘q… Bo‘lsa bordir», — deb javob berdi u. «Unaqa bo‘lsa nega vasiyatnomani sudga topshirdingiz?» U menga ajablanib qaradi-yu, og‘ziga tolqon solib olganday, miq etmadi. Bir soatcha ovora bo‘ldim. Keyin u birdan o‘rnidan turdi-yu, lom-mim demay chiqib ketdi.
— Ehtimol u qaylig‘ining qistovi bilan o‘z fikridan qaytgandir? — so‘radi advokat. — Zauyer uning qaylig‘i-ku, axir?
— Men ham shuni o‘ylayapman. Ammo qizig‘i shundaki, qaylig‘ining o‘zi ham g‘alatiroq tuyuldi menga. Haddan tashqari tund, go‘yo qaylig‘ining shunday katta merosga ega bo‘lishi — unga baxtsizlik keltiradiganday. Kayfiyati buzuq, o‘lguday tajang. U yoki artistlik qilyapti, yoki bo‘lmasa ikkovlari ham iqldan ozishgan.
— Nima bo‘lganda ham, — Oskar Gotlib qalamni cho‘ntagiga soldi-yu, ammo shu zahotiyoq yana qaytarib oldi, — vasiyatnoma topshirilgan, binobarin, kurashish kerak. Siz nima deysiz, janob advokat?
Lyuders bitta ham tuki qolmagan yaltiroq boshini kreslo suyanchig‘iga tashlab, tepasida suzib yurgan tutun halqachalariga ko‘z tikkancha, xuddi o‘ziga-o‘zi gapirayotganday asta so‘z boshladi:
— Vasiyatnomani da’vo yo‘li bilan rad etish rasman mumkin emas: vasiyatnoma barcha qonun-qoidalarga rioya qilingan holda notariusdan o‘tgan. Sud va politsiyaning tergov protokoliga qaraganda, Karl Gotlib baxtsiz hodisa tufayli halok bo‘lgan, bu ishda birovning qo‘li yo‘q. Xo‘sh, nima qilish kerak? Vasiyatnoma yozilayotgan paytda Karl Gotlibning esi joyida emasligini isbotlashimiz lozim. Birdan-bir yo‘li shu, ammo juda qaltis yo‘l bu…
Lyuders og‘zidan tutunni yana halqacha qilib chiqarib, Oskar Gotlibga murojaat qildi:
— To‘g‘risini ayting, marhum akangiz bilan munosabatla|)ingiz qanday edi? Balki oralaringizdan biror gap-so‘z o‘tgandir?
— Mutlaqo! — qat’iy javob berdi Oskar Gotlib.
— Bo‘lmasa, ikkinchi vasiyatnomadagi imo-ishoralarga nima deysiz?
Oskar Gotlib qip-qizarib, o‘tirgan joyida bir qimirlab qo‘edi.
— Imo-ishoralar! Xuddi mana shuning uchun ham ikkinchi vasiyatnomani bekor qilishlarini da’vo qilmoqchiman-da… Bu imo-ishoralar men uchun uyat. Merosxo‘rlik huquqidan mahrum bo‘lish qanchalik og‘ir bo‘lsa, marhumning bunday bo‘htoniga ko‘nikish undan ham qiyinroq… Nima uchun shunday bo‘lganiga aqlim yetmayapti, bu yerda bir anglashilmovchilik bor. Ehtimol, kimdir qasddan meni akamga yomonlagandir?