— Падыходзь, з кожнага снежнага балвана зраблю. З кожнай хаты — ваўкаўню.
Але тут моладзь сыпанула на варту, вырвала Каляду з рук і павярнула-такі яе тварам да полымя. А дзеўкі кінуліся да Данькі і павалілі яго ў снег, пачалі казытаць.
— А дзевачкі, а таечкі, — мядзведжым голасам роў Данька, здзіраючы чырвоныя пяты. — Дальбог, не буду. Хай ужо вясна, хай…
Хлопцы адбілі яго, панеслі разам з Калядою ў хату. Даньку паіць гарэлкай, Каляду схаваць, каб потым, на масленіцы, калі зіма не толькі павернецца да сонца, але і адступіць, спаліць яе на тым самым месцы.
…Мсціслаў усміхаўся ўспаміну, думаў. Не звяртаў увагі на тое, аб чым гамоняць Мнішкава Анэля і Янка.
— Клейна мяне ўсынавіла. Цяпер я брат Ядвіньчын і ўсім, здаецца, раўня. А мяне смокча. То шчаслівы, а то ўспамінаю, што чорны як бот, і ну хоць ты плач.
— Вядома, — мяккім галаском казала Анэля. — На радзіме табе лягчэй было б, там усе такія. Але што ж зробіш, калі ўжо сюды трапіў? Ты ж нават сам не ведаеш, дзе твая радзіма.
— Тут, — сказаў арап. — Мне ўжо там усё было б чужое. Я і мовы сваёй не помню. Некалькі слоў, можа. Тут мая і мова і зямля.
— А ты ані-ні не пабялеў з таго часу? — пацікавілася яна.
— Не. Гэта ўжо назаўсёды. Такая ўедлівая штука.
— Ну і кінь, — суцяшала Анэля. — Ну і што, што чорны? Ты ж добры. Ты цяпер дваранін. І дзеці такія будуць.
Яна ўмела супакоіць і суцешыць. Ад маці была ў яе жаноцкасць і асаблівая мяккасць. І яшчэ было ў ёй тое добрае какецтва, якое так умее ўзвысіць субяседніка ва ўласных вачах. Узвысіць простым і няпростым прызнаннем ягоных вартасцей.
— Ты харошы… Вунь Хаданскі. Белы, а вочы б на яго не глядзелі.
— А дзявочае кола?
— Ды ты ж прыгожы. Па-адумаеш! Бескаляровыя, па-мойму, горш. Пра рыжых я ўжо і не кажу. А яны вясёлыя, і ў вус не дзьмуць. І ты будзь вясёлы.
Імчаліся коні. Нізка над зямлёю свяціў Сірыус.
…У санях ціха гаварылі Грыма і Ядвінька Клейна.
— І Янку будзе шчасце, — разгублена казала дзяўчына. — Адна я, нібы сапраўды клейнай мечаная. Нават прозвішча прароцкае. Дзе ўжо тут добрага чакаць.
Грыма, з вялікай шкадобы, соп.
— Кінь. Не пабівайся так. Падумаеш, свет сышоўся. Радасцей шмат.
— Якія?
— Навука. Кнігі. Каб усё на свеце помніць і быць мудрым.
— Гэта для мужчын.
— Што ты жанчын ганьбіш, — прыглушана выбухаў Усяслаў Грыма. — Для ўсіх, думаеш, мужчын мудрасць?
Жаласна, па-бабску, уздыхаў, касавурыўся на сумную, сінявокую і такую ўжо вялікую ляльку.
— А ты Франса нашто пакрыўдзіла? Ён харошы.
— Ведаю. Але не магу я пакуль што… не магу я Франса бачыць. Можа, месяц-два-тры пройдзе, тады.
— Нацкуеш ты іх адзін на аднаго, — бурчаў Грыма. — Франс праз цябе на Алеся крыўдуе. Ілля праз Майку на яго ваўком глядзіць. Нацкуеш.
— Дурнік ты, — сумна казала яна. — Алесь жа ні ў чым не вінаваты. Франс не можа гэтага не бачыць. А Ілля наогул… Нікога ён, акрамя сябе, не любіць. Гонар. Ён жа старэйшы, ён добраахвотна ў Севастопалі быў. У яго салдацкі крыж. А тут аддаюць перавагу амаль хлопчыку.
Коні зачапілі край сумёта. Мяккім пылком асеў на твары снег.
…У трэціх санях дурэў Загорскі junior[1]. Валтузіўся са Стасем і Наталяй. Фельдбаўх на козлах ужо некалькі разоў пагражаў пакінуць іх у снезе.
Вацлаў са Стасем спусцілі ногі з санак і скародзілі імі снег. Пылок ляцеў проста ў вочы коням задняй тройкі. Наталля, смеючыся і закочваючы вочы, пляскала далонькамі і спявала:
Пры апошніх словах хлопцы падымалі ногі, і снег з іхніх валёнак сыпаўся проста ў сані, пад апону.
…Франс і Ілля ехалі моўчкі. Вытрыманае, нібы ветліва-абыякавае да ўсяго, аблічча малодшага Раўбіча скамянела. Ілля, скінуўшы шапку, падстаўляў рудаватую галаву пырскам снегу.
Недзе далёка наперадзе заліваліся дзіцячыя галасы:
— Радуюцца, — змрачнавата сказаў Іллля. — Пайшоў кот па дулі. Ёсць чаму радавацца… Не трэба было нам з табою, брат, сюды ехаць.
Франс незалежна маўчаў. Толькі ражок вуснаў таргануўся на матава-бледным абліччы.
— Я яго не цярплю, — сказаў Iлля. — Падумаеш, улюбёнец багоў. Не ведаю, цi балiць яму хаця
што-небудзь не свеце.
Малодшы Раўбіч варухнуў вуснамі, але нічога не сказаў. Ведаў, што сусед кажа несправядліва, але не мог запярэчыць. Ён маўчаў доўга і раптам, адчуўшы дзіўны, калючы халадок у каранях валасоў, са здзіўленнем падумаў, што ён, здаецца, пачынае ненавідзець маладога Загорскага. І, каб не даць пачуццю прарвацца, Франс спытаў з выхаванай ветлівасцю маладога прыдворнага: