– Яны, пане Алесь, – проста сказаў Кірдун.
Алесь пайшоў, амаль пабег газонам. Белая прасціна лунала ў паветры.
– Наконт Кроера – кінь і думаць. Доказу няма, хоць і падобна на яго. А Таркайлы – маеш рацыю.
Чырвань кінулася яму ў шчокі, вочы блішчэлі.
– Рыхтуйся, Халімон. Мы ім тут зараз дубоў наломім.
Стары Вежа яшчэ здалёк пачуў гоман і зразумеў: абышлося.
І ўсё ж ён звыкла стрымаўся і не выявіў сваіх пачуццяў. Паглыбіўся ў кнігу, а потым кінуў на Алеся такі позірк, нібы нічога і не здарылася, нібы толькі гадзіну назад яны разышліся.
– Чаго гэта крык і шум вялік, і рэчы многія ва ўсіх баярэх?
Алесь расказаў.
– Ну і што думаеш рабіць?
– Украду.
– Ты, братачка, раней чым красці, хоць апраніся. Як ты жаніхацца паедзеш такім Хрыстом. Тут табе не Палясціна і не Эмаус. – І ўсміхнуўся: – Дальбог, ачуняў. Бач ты, як адразу да дзейнасці яго павяло. Ідзеш на шлюб як на злом галавы... Ну, гэта ўсюды так. А яшчэ што?
– Таркайлу трэба правучыць.
– Як? – іранічна спытаў дзед.
– Двабой.
– З ім? Па-першае, гэта ўжо не двабой, а трыбой. Іх жа двое. А па-другое, не пойдзе ён з табою біцца. Ён гандляр, хоць і дваранін.
– Трэба, каб Ісленьеў ведаў.
– Нашто? І так яму з намі клопату. Рускія людзі блізка бяруць да сэрца чужыя беды. А яму іх хапала і сваіх, яшчэ з часоў мяцяжу... У справу з Таркайлам старога не цягні. – Падумаў. Затым сказаў: – На Таркайлу нельга глядзець як на роўнага. Загадай, каб запрэглі коней.
...Упершыню за ўвесь час дзед пераапрануўся ў парадную вопратку. Сядзеў побач з унукам велічны і строгі. Маўчаў усю дарогу да дома Таркайлаў. Калі фурманка спынілася, сказаў Алесю:
– Чакай мяне тут.
Пайшоў у дом. На парозе паспрабавала была ўтрымаць Сабіна.
– Брата няма дома. Толькі панскі брат.
– Ён мне і патрэбен.
І прайшоў паўз яе.
Тодар Таркайла ўбачыў Вежу і разгубіўся.
Па сполаху ў вачах Вежа ўпэўніўся: ён.
– То як панавы справы?
– Якія? – спытаў Таркайла.
– Пан ведае якія. Не мне іх яму нагадваць.
– Я, прабачце, не разумею...
– Дарма. А манастыр пан Тодар помніць?
– Дальбог жа, не...
– До, – кінуў Вежа. – Не будзем траціць часу. І ты ведаеш усё, і я. Не мне гэта ўсё ўдакладняць. І не мне, вядома, на цябе даносіць. Але папярэджваю, Тодар, каб ведаў, на што ўздымаеш руку. Хлопчык мой Алесь... Крыўдзіць яго і цару не дам, а табе і пагатоў.
– Вы забываецеся...
– Я – не. А вось ты забыўся. Ты ніколі не думаў, чаму твае вэксалі Платон Рылаў з Веткі на спагнанне не падае?.. А дарма. Падумай. Вэксалі тыя ў мяне. Не хацеў я ганьбы чалавеку адной зямлі, двараніну. Трэба табе прыйсці – да каго ўжо сам ведаеш – і прасіць дазволу tirer mon épingle du jeu[53].
– Я не разумею...
– Кінь. Кінь, кажу. Усё разумееш. З тваім розумам не ў палітыку лезці. Толькі ў гароху сядзець. І іншым скажы, Вежа іх таксама ведае. І не злітуецца. А таму, калі яшчэ нехта ў загорскім наваколлі хоць раз кугакне – я цябе жабраваць пушчу.
Памаўчаў.
– І гэта яшчэ не ўсё. На месцы манастыра – попел. Будзе ён і на месцы вашых дамоў – колькі іх ні ёсць. Цярпеў я. Дарма трываў. Больш не буду. На тым – бывай.
...Коні беглі мерна. Стары маўчаў. І толькі ля павароткі на Вежу раптам пачаў гаварыць, нібы сам сабе:
– Лесінг казаў, што трэба заўсёды выбіраць левую руку або імкненні, а не правую або даброты... Вось ты і кіраваўся б гэтым... Ды хіба вас пераканаеш хоць якой мудрасцю.
І нелагічна раззлаваўся.
– А ты – лабідуда. Хіба ў нас такія былі? Я б зараз на разведку паехаў – pour préparer et sonder le terrain, et pour que cette visite ne présent pas le pas le caractére peu satisfaisant de la premiére[54].
Сціснуў кій.
– Я б Раўбічаву дачку жывою звёз. Павянчаўся. Царква мая. У Мілым. Гэтага смярдзючага племя, папоў, бліжэй чым на сем вёрст не цярплю, але на такі выпадак – нічога...
XI
Сіні мяккі дзень ляжаў над паплавамі. Сонца ўжо хілілася на захад. Невялічкі лясны астравок над спакойнай і па-асенняму густа-сіняй Равекай здалёк здаваўся бязлюдным і ціхім. Пажоўклыя бярозы стаялі над плынню, гарэлі добрым і негарачым агнём, асыпалі часам на траву рэдкія жарынкі лісцяў.
Праз Равеку, ірвучы конскімі грудзьмі гарлачыкі, ехаў унаброд коннік. Праставаў да ляснога астраўка. На ўзлессі азірнуўся і знік між дрэў.
...Астравок быў поўны людзьмі. Прывязаўшы да хмызоў коней, яны чакалі.
– Што чуваць, Кандарт?
Кагут наблізіўся да Алеся, скочыў з каня.
– Пан Яраш гамоніць са старым Хаданскім. Зачыніліся з гадзіну таму, і не відаць, каб хутка скончылі. Тэкля, карыстаючыся выпадкам, збірае сякія-такія рэчы паненкі.
54
Для падрыхтоўкі і зандавання глебы і дзеля таго, каб гэны візіт не быў такі самы малаздавальняючы, як першы (