– У апеку яго!
Віцэ-губернатар Ісленьеў выехаў у Сухадол, каб даследаваць справу на месцы.
Дарогаю ён спыніўся ў Загоршчыне і тут даведаўся, што Кроер зноў запіў. А наступнай раніцай прыляцеў у Загоршчыну да Алеся ганец з Кроераўшчыны і апавясціў зноў, як тады, што пан Канстанцін памірае і паслаў дзесятак слуг паўсюль, каб апавясцілі аб гэтым. I нібыта паслаў нават па доктара і папа.
– Прыкідваецца, – сказаў Вежа.
– Вы думаеце? – Ісленьеў і сам верыў і не верыў.
– Стары жарт, – працадзіў Алесь. – Ягоныя выдумкі трохі аднастайныя. Гэта ўжо трэці раз.
– I ўсё ж, думаю, трэба паехаць, – сказаў Ісленьеў.
Алесь глядзеў на яго з жалем. Стары не мяняўся. Усё той самы румяны, сівы, добразычлівы. Харошы рускі чалавек. Алесь помніў ягоныя словы аб “цемры” пасля расстрэлу ў Півошчах. I шкадаваў. Скруціла, беднага, жыццё.
– Ну, паедзеце, – сказаў Алесь. – Убачыце п’яных гасцей. Свяшчэннік і лекар не маюць права адмовіцца, убачыце п’янага лекара і п’янага папа.
– Я б вам не раіў, – сказаў Вежа.
– Вы не паедзеце?
– Бачыце, я не патрабаваў бы гэтага ад яго, каб, скажам, памёр я, – сказаў стары.
– Ну а вы? – спытаў Ісленьеў у Алеся.
– Я аднойчы з’ездзіў. – Алесь пацёр запясце.
– Па-хрысціянску, – сказаў віцэ-губернатар.
– Па-хрысціянску варта было б усіх нас павесіць, – сказаў Алесь. – За тое, што цярпелі сярод нас такога монстра. Даць вам ахову?
Стары спакойна ўзняў на яго вочы. Яблычны румянец на ягоным свежым абліччы стаў мацнейшы.
– Дзякую, – сказаў віцэ-губернатар. – Але няўжо вы думаеце, што я ў жыцці каго-небудзь баяўся?
– Я не хацеў, каб вы зразумелі мяне так, – сказаў Алесь.
Ісленьеў узяў таго самага мужыка – ганца і паехаў у Кроераўшчыну. Дарогай па ўсіх пагостах бразгалі хаўтурна званы. Нават інваліды па каплічках калаціліся драўлянымі нагамі ў петлях вяровак, што вялі да званоў.
Дзень быў шэры і зусім не летні. Званілі званы, бо памёр вялікі пан, але людзі не ехалі.
– Гэта праўда, што вашага пана “двойчы адпетым” клічуць?
Мужык хаваў вочы. Той самы Борка, што прыязджаў у Загоршчыну і тады.
– Кажы, не бойся.
– Адпявалі яго тройчы, – сказаў мужык. – Усё наваколле.
– Ну і як ён?
Борка ехаў на сваім коніку збоку і трохі ззаду, хоць павінен быў весці. Ён маўчаў.
– То як? – паўтарыў пытанне губернатар.
– Нічога, – бязгучна сказаў мужык.
Ісленьеў ехаў і думаў.
“Нічога”. Усё “нічога”. Бог ты мой, як можна зацюкаць народ. А мы памагалі гэтаму сваёй слепатой, немагчымасцю нешта зрабіць, бо гэта – сістэма. Паспрабавалі былі трыццаць пяць год назад – леглі пад карцеччу. I з таго часу толькі і думаем, як бы не зачапіла нас па нашай каштоўнай шкуры. Толькі і ходзім на задніх лапках.
Ісленьеў унутрана застагнаў.
Ён шчыра цікавіўся справамі краю. У яго былі знаёмцы ў цэнзуры, і яны дасылалі яму “для азнаямлення і прыняцця да ведама” матэрыялы сталічных часопісаў, што датычыліся гэтай зямлі, нават калі яны і не праходзілі праз цэнзуру.
Адзін артыкул ляжаў у матэрыялах “Современника” і ў цэнзуры, пэўна, год. Не праходзіў. Напэўна і не пройдзе. Ісленьеў успамінаў. У яго была добрая памяць, зусім як у таго чалавека, што калісьці рассеяў іх карцеччу. Што ўжо што, а ў памяці Мікалаю нельга было адмовіць. Кожнага, хто гаварыў з ім, помніў усё жыццё: імя, імя па бацьку, дзе служыў, калі перайшоў з палка ў полк, як завуць жонку і дзяцей, калі гаварылі пра гэта. Здзіўляў гэтым апошняга адстаўнога штабс-капітана, пасяляючы ў ім пачуццё, падобнае на прымхлівы жах: “Праз дваццаць пяць год успомніў!”
Ён, Ісленьеў, таксама памятаў шмат. Памятаў, напрыклад, як той у следчай камісіі тупатаў на яго нагамі:
– Чаму вы не гаворыце пра сваё знаёмства з Якушкіным і Пестэлем? Мая добразычлівасць да людзей мае межы! Пакуль што я не хачу, каб графіня Еўдакія насіла жалобу і звалася ўдавой.
Ён яшчэ помніў яе імя, расперазаны хам.
Ісленьеў таксама памятаў шмат. Вось і цяпер ён выцягваў словы таго артыкула з нетраў памяці. Так, здаецца: “Цэлы край узялі ды вось так забілі – трымай кішэнь! Італьянцаў таксама... забілі, пазбавілі любові да волі і радзімы!.. Паглядзім, што яшчэ скажуць самі беларусы!”
Імя аўтара ён забыў. Забыў і дакладныя словы. Але сэнс помніў. I не мог не згаджацца з гэтым чалавекам.
Бо ўвесь час, што ён жыў тут, ён ні хвіліны не адчуваў спакою. Увесь час нешта глуха клекатала і варочалася пад зямлёй. Пераважная большасць людзей трымала спіну і глядзела ў вочы проста. Высокую іхнюю годнасць нішто не магло зламаць, і хлусілі тыя, што казалі аб “зацкаваных парыях”, аб людзях з “вузкім чэрапам, што адвыклі ад мовы”, аб людзях “звярынага выгляду”, якія “пайшлі назад ад чалавека да жывёл”. Хлусня гэта была! Дэмагогія або палітыка чыстай вады. Варшаўскім магнатам трэба было скампраметаваць чыноўніцтва і ўлады (і не без падстаў), шавіністам – палякаў, чыноўнікам і жандарам – мясцовых паноў, каб зжэрці іх. І ўсе крычалі аб “народзе, даведзеным тымі, іншымі, да жывёльнага стану”.