– Я не магу ваяваць за Беларусь з пабітай мордай, – сказаў Алесь.
Гэтым жа вечарам Мсціслаў і пан Адам Выбіцкі павезлі да Раўбічаў патрабаванне сатысфакцыі.
Вярнуліся яны позна, і прымірэння ім дабіцца не ўдалося. Майку сапраўды сілком замкнулі ў пакоі. Раўбіч загадаў нікога не прымаць. Але Наталя нейкім дзівам збегла да Вежы і расказала яму аб усім.
Раздражнёны да апошняга тым, што Раўбічы ўвесь час лезуць на ражон, стары паклікаў Басак-Яроцкага і Раткевіча і вырашыў з імі выклікаць, пасля Алеся, Франса і пана Яраша, каб усё скончыць адным разам. Еўфрасіння божкала і хапалася за галаву. У доме стаяў крык. Вырашылі, што першы будзе страляцца Вежа, за ім Яроцкі, потым Раткевіч.
I ўсё ж таму, што Вацлаў ледзь не роў, думаючы аб Наталі і аб тым, якую здраду чыняць у адносінах да яе, і яшчэ таму, што Глебавічна хапала ўсіх за рукі, вырашылі счакаць дзень-два і паглядзець, чым усё скончыцца.
Усё гэта было б нават трохі смешна, каб не вынікі, з якімі вярнуліся секунданты.
На аркушы паперы бездакорным почыркам Франса было выведзена:
“Моn рrіnсе, mon humeur portait 1е сасhеt mais concessions faites de mauvaise grâce sont les pires que l’on puisse faire”[63].
– Гэта ён мне? А кодэкс? – спытаў Загорскі.
– Ён перадаў гэта Іллі Хаданскаму, той мне, а я вам. Відаць, хацеў яшчэ мацней уразіць, – сказаў Мсціслаў.
– Усё адно гэта нікуды не варта, – паціснуў плячыма Алесь. – Зносіны, няхай і цераз секундантаў, з другім бокам.
Пан Адам крэкнуў:
– А мне здаецца, тут дваістасць ягонага стану. I адчуванне правіны, і жаданне не мірыцца.
– Хто яго секунданты? – спытаў Алесь.
– Ілля Хаданскі і Міхал Якубовіч,– сказаў Выбіцкі.
Ніхто не рашаўся перайсці да ўмоў двабою. Маўчалі.
– Ну,– сказаў урэшце Алесь.
– Без лекара, – сказаў жорстка Мсціслаў. – Права першага стрэлу за намі няма. Жэрабя. Адлегласць паміж бар’ерам – дваццаць крокаў. У выпадку, калі першыя стрэлы вынікаў не дадуць, праціўнікі абменьваюцца другімі і трэцімі – да смерці аднаго.
– Міла, – сказаў Алесь.
– Ты не пратэстуеш? – спытаў пан Адам.
– Нашто, – паціснуў плячыма Алесь.
– Мы нічога не маглі зрабіць, Алесь, – сказаў Маеўскі. – Жэрабя – гэта па-роўнаму. Яны аднолькава патрабуюць смерці як для цябе, так і для сябе.
Адам з’едліва і сумна ўсміхнуўся:
– Вядома, да таго часу, пакуль жэрабя не кінулі. А потым пачынаецца забойства.
Тыя пайшлі. Вечар быў вельмі цёплы і ціхі. Загоршчынскі парк драмаў пад светлымі зорамі.
Заўтра будуць страляцца. На поплаве. Недалёка ад таго месца, дзе сустрэлі на начлезе Войну... Тады яму, Алесю, было адзінаццаць. Цяпер – дваццаць адзін.
Дзіўна, ён ні аб чым не шкадаваў. Што ж, бывае і так...
Ён сеў і напісаў караценькі ліст дзеду, што помніць яго (перашкаджаць дуэлянтам забаранялася, і дзед, відаць, хоць і пакутаваў, вымушаны быў сядзець дома), дзякуе за ўсё.
Другі ліст быў запавет. Палову ўсёй рухомай і нерухомай маёмасці – панам Маеўскаму і Каліноўскаму “на заснаванне той прамыслова-гандлёвай кампаніі, аб якой яны ўтрох марылі”. Адну шостую ўсяго – брату Вацлаву Загорскаму. Другую шостую – Юрыю і Антанідзе Раткевічам, прыпісаным да малодшага роду праз маці, з тым, каб яны карысталіся гэтым роўна і без крыўды. Палову астачы – на стыпендыі студэнтам з Загорскага наваколля, далейшае ўтрыманне школы і багадзельні ў Загоршчыне і дапамогу бедным. Астатняе – Кагутам, Кірдуну і іншым слугам, каб была кампенсацыя за страту службы і забеспячэнне на астатнія гады жыцця... Замежны капітал, тую частку, што належыць асабіста яму,– на дапамогу паэтам, што пішуць на мясцовай мове, стварэнне музея, куды перадае ўсе свае калекцыі, і заахвочванне лінгвістычных, гістарычных, археалагічных і этнаграфічных прац, што датычацца Беларусі.
Вось і ўсё. Душапрыказчыкі – Вежа, Маеўскі і Раткевіч. Кастусю не напісаў. Не зразумее і не ўхваліць.
Кастусю нельга было ўсяго тлумачыць. Ці зразумее Кастусь, як ён, Алесь, заеўся з усім наваколлем, як, не робячы асабістага зла, усё ж стаў ворагам для ўсіх, бо ягоная ідэя была для многіх варожай. Алесь разумеў, гэта не Франс Раўбіч ударыў яго, а падвышанае, хваравітае пачуццё гонару. Напалову мужык па выхаванню, ён міжвольна паўстаў супраць усяго гэтага, супраць стогадовых прымхаў і забабонаў, і гэта яны цяпер забіваюць яго. А ён хоць і мужык, але таксама і князь, і сам аддаваў даніну традыцыям і не можа канчаткова паступіцца дваранінам у сабе: адмовіцца ад дуэлі, выклікаць да сябе агульную пагарду, каб жыць і рабіць далей сваю справу.
Трагедыя? Магчыма. Але колькі ўжо разоў людзей лавілі на тым жа, каб расправіцца. Лавілі, бо яны былі дзецьмі свайго часу і свайго асяроддзя.
63
Князь, мой настрой носіць адбітак журбы, але неахвотна зробленыя ўступкі – найгоршыя з усіх, якія можна было б зрабіць