Варфаламей успомніў, што забыў спытаць, куды ехаць. З касцяной трубкі пачуўся пачцівы голас:
Куды везці, вашамосць?
Да міністра дзяржаўных маёмасцяў.
Карэта звярнула на Мойку. За ствол голай таполі кінуўся нейкі фацэт: каб не ўквэцала брудным снегам.
Пад’язджалі да дома, які саноўнік не любіў, хоць бываў у ім у гады маладосці, з нявестай, будучай першай жонкай, дачкой паэта князя Вяземскага. Ён не мог не думаць, што зрабіў добры выбар. З усёй маскоўскай моладзі Мікалай найбольш любіў яго, Валуева, і Скараціна, загадаў нават паступіць у першае аддзяленне ўласнай канцылярыі. Трэба было замацаваць прыхільнасць.
А Вяземскі быў адзін з найбольшых улюбёнцаў цара. Невядома за што, бо ў доме князя бывалі Сталыпін і Жэрве, і ледзь не самы блізкі друг гаспадара быў Пушкін. Дзіўны часам звязваецца ланцуг!
Ён, Валуеў, тады быў франдзёр, як цяперашні шэф калісь. Уваходзіў у “гурток шаснаццаці”, дзе былі той самы Жэрве, “Монга” Сталыпін, нябожчык Лермантаў, цяперашні эмігрант князь Браніцкі. І яшчэ таксама эмігрант і супрацоўнік “Колокола” П.В.Далгарукі. Ды яшчэ Шувалаў Андрэй, што цяпер таксама лезе ў вернападданыя. Адзінае суцяшэнне на шляху.
...Заплюшчыць вочы, праязджаючы паўз дом, дзе памёр Пушкін... Пушкін чамусьці меў да яго сімпатыю.
“Шаснаццаць” збіраліся пасля балю, вячэралі, курылі і размаўлялі, размаўлялі, размаўлялі. Трэцяга аддзялення і ягоных падвалаў быццам не было... Лермантаў крычаў аб тым, што ўладарам трэба разбіць галовы кайданамі, як раіў ілімскі вязень... Бедалага Лермантаў! Вось і з гэтым, пасля Пушкіна, звязаў лёс.
Валуеў, як заўсёды, расплюшчыў вочы зарана. Якраз ля яго была арка пад’езда, у які прывезлі паэта. Потым ля гэтага пад’езда плыў натоўп.
Пушкін любіў яго, Валуева, узяў прататыпам для Грынёва з “Капітанскай дачкі”... Цяпер гэта было Валуеву непрыемна, хоць трохі і казытала недзе, калі трэба было апраўдацца перад сабой... Мішэль Лермантаў плакаў, калі таго забілі.
Цяпер абодва мёртвыя. Не паспелі своечасова адысці ад памылковых поглядаў маладосці. А ён жыве. Ён быў чыноўнікам асобых даручэнняў пры курляндскім генерал-губернатары, курляндскім грамадзянскім губернатарам, і...
...У глыбіні душы ён ведаў, што вартасць ягонага “служэння айчыне” нічога не варта перад “служэннем” забітых, хоць яны пратэставалі і разбуралі. Каму трэба ведаць, хто быў у Курляндыі грамадзянскі губернатар у час Гогаля? І ён глыбінямі душы здагадваўся, што таму губернатары і помсцяць паэтам: адчуваюць сваю мізэрнасць і непаўнацэннасць. Маўляў, нажыліся, нашкодзілі, лізалі пяты, а ён у гэты час “Мёртвыя душы” пісаў.
Але яму трэба было выбіраць: ці паміраць з голаду на пісьменніцкім хлебе ў прадчуванні славы, ці бясслаўна служыць. Ён вырашыў служыць, але славалюбна, аддана, уедліва. Людзей, якія робяць палітыку краіны, таксама часам памятаюць.
...Валуеў адарваўся ад думак. Урэшце “Северная пчела” абвясціла, што ў “сёмае цараванне Аляксандра” (“Што за дурасць! Якое сёмае цараванне?”) у дні посту адбудзецца вядомая ўсім падзея.
Хай бы хоць лета. Яміны на вуліцах. Бруд, бруд, бруд.
Ён раптам прыпаў да акенца. Манумент Мікалая (“дурань даганяе разумнага”) упрыгожаны ля п’едэстала вянкамі. Таксама маўклівая маніфестацыя крайніх прыгоннікаў: “Глянь, маўляў, вось табе ў лютым жывыя кветкі. Гэты жорстка цараваў, аб рэформах і не думаў, трымаў усё стальной рукой затое і моцная была Расія. Праўда, набілі пад канец, але лепей ужо з бітай мордай ды на рабах, чым так, як ты, гасудар”.
На кветкі ляцела брудная слата.
Была дэманстрацыя прыгоннікаў і на паніхідзе па Мікалаю ў Петрапаўлаўцы. Таксама з кветкамі. Ён усміхнуўся, прыдумваючы, што скажа на суарэ ў вялікай княгіні.
“Цветы, впрочем, искусственные; такова же и демонстрация”.
І зноў зморшчыўся. Генерал-губернатор абвясціў ва ўсіх газетах, што ніякіх пастаноў па сялянскай справе не будзе. Так нельга. Сухое адмаўленне, сухое слова “ніякіх” магло толькі раздражніць народ.
Настрой быў благі. Паціраючы вузкія ледзяныя рукі, дырэктар дэпартаментаў, каб палепшыць гумор, думаў аб тым, што заўсёды радавала: аб уласным узвышэнні.