– Нашто? Ён, кажуць, волю даць хацеў.
– А ты спытаў мужыкоў? – вочы Паківача бліснулі. – Не хочуць яны такой паганай волі, без зямлі.
– Нам, хлопцы, наогул цяжка будзе, – раптам сказаў Іван. – Час трохі не той, – ён сарамяжліва ўсміхнуўся. – Я не баюся, але проста... чуткі гэтыя, што вось-вось волю дадуць. З зямлёю. Каму ахвота, чакаючы на такое, галаву скручваць? Кожная грамада – як крушня каменная. Не зрушыш. Ляжыць на сваім лапіку поля і маўчыць.
Іван нібы выказаў думку кожнага. Бо ўсе тут баяліся і падсвядома ведалі: вялікай грамады цяпер не ўзняць. Але і чакаць было горш за смерць.
А Корчак ведаў усё лепш за іншых. Не ўзняць грамаду. Усе чакаюць. Не ўзняць. Хіба што потым, калі воля выйдзе нейкая не такая, якую чакалі.
Але яму было няўсцерп чакаць. Яшчэ і яшчэ чакаць. Як сем год ужо чакаў. Маўчаць. Хавацца і перахоўвацца. Мгчыма, зноў тры-чатыры-сем год.
Не трэба было выказваць ім сваіх думак. І ён з трохі ненатуральнай рашучасцю сказаў:
– Уздымем, не ўздымем. Гэта тады ясна будзе. Не ўздымем, то пачакаем. Пад намі не гарыць. А паспрабаваць трэба. Быдла ўжо мы, а не людзі – вось да чаго давялі. Кроер рабуе. Мусатаў страляе ў людзей... Абароны цёмнаму чалавеку няма. Прыйдзеш у суд – што давядзеш, калі гаворкі іхняй не разумееш?.. Ваўкі. А з ваўкамі – па-воўчы. – І перапыніў самога сябе: – Значыць, вырашылі: Браніборскага... Яшчэ каго?
Запанавала маўчанне.
– Раўбіча, – сказаў раптам Кандрат.
Ты што? – паспрабаваў быў спыніць брата Андрэй. Але Кандрат павярнуўся да яго і аднымі вуснамі кінуў:
Маўчы!
Аблічча было такое рэзкае і гнеўнае, што Андрэй змоўк.
Раўбіча, – паўтарыў Кандрат.
Нашто? – спытаў нехта.
Над чаўнамі павісла няёмкая маўчанка. Ніхто, акрамя Андрэя, не разумеў, чаму Кандрат Кагут аддае грамадзе, будучаму разгрому і агню, суровага звонку, але памяркоўнага пана Яраша.
Андрэй сядзеў і толькі маліўся сам сабе, каб ніхто не здагадаўся аб прычыне, аб ганьбе Загорскіх. Але ніхто, відаць, нічога не ведаў.
У Раўбіча можна разжыцца на зброю, – сказаў Кандрат. – Можна і ў іншых багатых радоў, але тыя сцерагуцца.
Несумленна, – сказаў Пятрок.
То і памры на сваім сумленні, як страляць пачнуць, – сказаў Кандрат.
А праўда, – сказаў Аўтух Лапата. – Я не чуў, каб Раўбіч... нешта такое... Але, пэўна, пад добрай скурай – дрэнь.
Гэта чаму? – спытаў Пятрок.
Куды дачку... аддае? – сказаў сонны Аўтух. – З кім... парадніцца хоча?
Андрэй пакутліва пачырванеў. Размова ўвесь час скакала вакол небяспечнага: Хаданскі – Раўбічы – прапановы дзядзькаванага брата... Вось-вось...
Ваўка да ваўка цягне, – змрочна сказаў Корчак. – Згода, пускаем агонь.
Аблічча Кандрата ззяла гнеўнай радасцю.
Раўбіча, – нібы не мог адарвацца ад гэтага прозвішча, паўтарыў ён. – Вужак ганяць сабраліся, а пра гадзюку ніхто не ўспомніў. Хаданскіх паліць трэба.
Хіба толькі паліць? – гэта сказаў усмешлівы Лявон з верхавіны дуба.
Вынішчыць, – сказаў стары Лапата.
Значыць так, – сказаў Корчак. – Як толькі тут супакояцца – хай нават праз год, – збіраемся і ідзём. Спачатку дзелімся на дзве гурмы. Адна – на Кроера. Другая – на Хаданскіх, адтуль...
На Раўбіча, – сказаў Кандрат.
...на Раўбіча, а потым, Браніборскага попелам пусціўшы, на дапамогу тым, што ў Кроераўшчыне.
Чаму так няроўна? – спытаў Янук.
Вельмі проста, хлопча, – сказаў Корчак. – Ты там не быў, а я меў шчасце. У яго гэтых сабутэльнікаў, загонавых прапойцаў, сотня, дый чаркесаў ён наўрад ці адпусціць. Ведае. Малой крывёю не абыдзецца. Так што адны абложаць, каб сарока не праляцела, падмогу не паклікала. А другія справы свае зробяць дый прыйдуць.
Сіняе мора повені ляжала вакол. Скакала па ім залатое рабацінне. З верхавіны дуба пачуўся раптам голас Лявона:
– Човен з гэтымі двума.
Людзі пачалі збірацца, адвязваць чаўны. Лявон спрытна, як куніца, спускаўся з дрэва.
Пагаварылі, – сказаў Корчак. – А шкада, нельга... Мужык побач. Падплысці б ды адправіць гэтага гарлачыкі расціць.
І тут Андрэй са здіўленнем убачыў, як страшна – ніколі ў жыцці такога не бачыў – змяніўся з аблічча брат.
Кандрат Кагут спрытна, як кошка, не абапіраючыся рукамі, устаў на ногі: душагубка амаль не загайдалася.
– Ты пашкадуеш, калі зачэпіш яго ці кагосьці з Загорскіх.
Корчак пачырванеў. І адразу на гэтым загарэлым абліччы выступілі два, крыж-накрыж, шнары: сляды Кроеравага карбача. Яны былі ледзь прыкметны, але здагадацца – хто ведаў – можна было.
Ого, – сказаў Корчак. – Ану.
Пад світкай, ля ног Паківача, варухнулася руля стрэльбы. Андрэй узяў у рукі свае восці.