— А цябе я спачатку і не бачыла. Сядзіць нехта пабач са старым панам. І раптам крык. Бог ты мой, які! Аж сорамна стала, што нехта так верыць. Я забылася і глянула… Вежа чамусьці потым нічога мне не сказаў.
— Дзіва што, — усміхнуўся Алесь. — Я нават не заўважаў тады, што гэты семінарыст — аўтар — падвёў да Магілёва… мора.
— Не, не тое. Я глянула i ўбачыла хлапчука — я i сама была дзiця. А потым ты прыйшоў увечары i сказаў, што дзiвы павiнны заўсёды спраўджвацца. I я ўсмiхалася, а потым пакiнула ўсмiхацца.
Ён пацалаваў яе рукi.
— Я вельмі шкадаваў цябе. І гэта шкадаванне было, як любоў. І яшчэ было нешта вышэйшае. Я ад яго і зараз не магу пазбавіцца… Не веру, што ты тут, што мая… Гэта як самае вялікае дзіва.
— Дурнік, я вельмі звычайная.
— Не веру. Мне i зараз здаецца, нiбы ты прыйшла да мяне, а потым запалае заранка — i ты падымешся туды.
— Так i будзе. Толькi не туды, а ў нетры. Дзе нават апоўднi — цень.
— Што такое? — непаразумела спытаў ён.
— Потым… І вось ты прыйшоў… Я зразумела гэта як наканаванне.
Усміхнулася:
— Для іншых досыць банальная гісторыя: былы пан і яго былая актрыса. Але ты ніколі не быў панам. Аніводнай хвіліны.
— Аддзiн вечар. I не панам, а рабом таго, што ты рабiла са мной.
…Салоўка спяваў. Адказвалі яму іншыя.
— Слухай, — сказала яна, і ён не заўважыў за яе вонкава спакойным тонам чагосьці глыбока прыхаванага. — Ты дзівосна чытаеш. Памятаеш, ты чытаў нам аднойчы, калі мы папрасілі, англійскія вершы? Лепшае, што я калі-небудзь чула.
— А, памятаю… "Энабел Лі" Эдгара По.
Ён абдымаў яе, а недзе за акном цягнулася да зор вампір-трава.
— Дзякуй табе, — дзіўным голасам сказала яна.
Яна амаль супакоілася. Яна ўсё ж пачула ад яго словы кахання, хоць і звернутыя да другой.
…У гэтым голасе быў лёгкі акцэнт, з якім гавораць у Дрэгавічах. Трохі дзіцячы акцэнт, які нараджаў мяккае шкадаванне, імкненне абараніць яе.
…Алесь ляжаў на спiне, адчуваючы, што нейкая невядомая сiла вось-вось, вось зараз падыме яго, i ён без адзiнага руху так i паплыве над шатамi дрэў, над кручамi Дняпра. I раптам нешта штурхнула яго, нiбы абарваўшы палёт.
— Чаму ты казала аб нетрах, дзе нават апоўдні — цень?
Яна адчула: прыйшоў час. Больш маўчаць было нельга. З кожнай хвiлiнай яны больш i больш прывязвалiся адно да аднаго. Асаблiва ён. Бо ў яго не было яе думак i яе цвёрдага рашэння.
— Ты не павiнен, — сказала яна. — Не павiнен.
— Я хачу, я кахаю цябе.
— Не мяне, — сказала яна. Табе патрэбна другая. Ты кахаеш яе. Ты яшчэ не разумееш гэтага, але ты кахаеш яе.
— Не, — сказаў ён. — Не.
— Так, — сказала яна. — Гэтая нянавісць — гэта проста ваша маладосць. Неўраўнаважанасць.
— То як жа тады?!.
— Ты хочаш спытаць "нашто"? — яна горка засмяялася. — Табе былi патрэбны вера i сiла… Вялiкая мужнасць i ўпэўненасць. Цвёрдасць. Хлопчык мой, дарагi, — яна лашчыла яго валасы. — Ты дай мне слова… Табе не трэба больш нiколi быць са мной.
— Калі? — урэшце, пад страшнае падзенне сэрца, паверыў ён.
У ягоным голасе жыла халодная роспач.
— Скора, — злітавалася яна. — Я скажу табе.
— І ты магла?..
— Бог мой. Гэта так мала.
— А знявечанае жыццё?
— Я не збіраюся яго прапаноўваць каму-небудзь яшчэ… І потым, хто мне яго даў?
Ён паверыў: пераканаць яе нельга.
— Будзь мужчынам, — ціха сказала яна. — Побач ці далёка — я заўсёды буду помніць цябе і сачыць за табой. Ледзь толькі табе будзе вось так і нікога не будзе побач — я прыйду. Я даю табе слова, першы мой і апошні.
Ён сеў, абапіраючыся на адну руку, і пачаў глядзець у ноч за акном. Ён маўчаў, хаця яму было дрэнна. Але ён стаў іншы за гэтыя некалькі гадзін. Ён не ведаў, што гэта якасці сапраўднага мужчыны. Але ён цяпер нізавошта не згадзіўся б пакутаваць на вачах у іншых. Ён ведеў, што ён ніколі ў жыцці не заплача, акрамя як па незваротнай страце, якая ёсць — смерць. Проста нібыта развучыўся. Ведаў, што ніколі не страціць сябе, пераконваючы цвёрдую рашучасць. Нізавошта не згадзіўся б упрошваць, бо гэта прыніжае.
Пад ягоным болем жыла павага да слоў такой жанчыны. Яна не хлусіць.
Алесь глядзеў у начны парк, дзе заміралі ў пошчаку апошнія салаўі.
Быў боль і было мужнае прымірэнне. Усё адно, усё адно зоры сталі зорамі, свет светам, а чалавек чалавекам.
VI
На Дняпры стаяла магутная палавень. Вышэй Сухадола вялікая рака разлілася на дванаццаць вёрст. Сонца гуляла ў ёй, і побач з гэтым магутным ззяннем мізэрнымі здаваліся бліскаўкі манастырскіх купалоў на тым беразе.
На ўзараных гародах зямля была чорная, ільсняная на адвалах, і сляпуча-белыя яблыні стаялі на чорным, як нявесты. Вось-вось павінен быў зацвісці бэз.
Залатымі падкрыллямі траплялі на вільчыках і ля шпакоўняў леташнія шпакі. Гэта была іх першая сапраўдная вясна.
І гарадок, і вёскі вакол, калі ўзлезці на вільчык высокага даху, бліжэй да шпакоў, здаваліся букетамі снежных кветак. І толькі спрактыкаванае вока бачыла шэры колер у гэтым белым разліве. Бо гэта была квецень.
Бруднавата-белая ад тычынак квецень яблыневых садоў.
На разліве, сярод магутных дубоў, што стаялі па пояс у вадзе, прыткнуліся адзін да аднаго некалькі чаўноў. На верхавіне аднаго з зялёных волатаў варушыўся маленькі адсюль чалавечак, галавасты Лявон Кахно.
Ягоныя старэйшыя браты — шыракатвары дабрадушны Пятрок, белы, аж сівы Іван, тонкі і спрытны, нібы ўюн, Цыпрук і буркатлівы целяпень Макар — сядзелі ў адным з чаўноў. Розныя і падобныя. З вялікімі вачыма. Вусны ружовыя, насы з лёгкай гарбінкай.
Другі човен — другія і людзі. На стырне сядзеў Цыпрук Лапата з Азярышча, галава вялікага роду з сыноў, дачок і здольнікаў[14]. Вялізны, як мядзведзь, пахмуры, вочкі маленькія, сонныя. Разглядаў вясло, нібы нічога цікавейшага не магло быць. У ягонай байдзе, між мокрых сецяў, рыбы і сцяблаў[15], на атрутна-зялёным ад вады сене сядзелі тры сыны — глядзелі на бацьку, каб ведаць, што рабіць.
Старэйшы, Юллян, трымаў на каленях — як бацька вясло — крамянёвую стрэльбу з гранчастым ствалом і цёмным пудовым прыкладам. Па прыкладзе віўся ўрэзаны ў драўніну і расплясканы малатком медны дрот. Для прыгажосці… Шыракакоснае аблічча Юлляна з вельмі шырокім, але прыгожым ротам і моцнымі сківіцамі было бледнае.
Перад ім сядзеў другі сын, Аўтух. Чысцюткая белая кашуля. На ёй — кажух без рукавоў, аўчынай наверх. Белыя доўгія валасы зблыталіся, падаюць касмылямі ледзь не да плячэй і прыкрываюць лоб. Ад гэтага за вярсту патыхала бязладнай павольнай сілай. Пукатыя, як бачулкі, грудзі, тоўстыя рукі. А твар худы, хоць і шыракакосны, і ўвесь у мускулах ля сківіц, рота і шчок.
У носе байды ляжаў, успёршыся локцямі на вільготнае сцябла, малодшы з прысутных Лапатаў — Янук. Валасы таксама зблытаныя, рот таксама вялікі і жорсткі. А вочы — большыя, чым ва ўсіх братоў, задумлівыя, трохі жорсткія.
Андрэй і Кандрат Кагуты з трэцяга чаўна глядзелі на Янука насцярожана і трохі іранічна. Памяталі, што гэта праз яго Галінка Кахнова вымушана была калісьці прасіцца ў Андрэеў човен. І яшчэ ведалі, што рана ці позна, а ім з Януком давядзецца сутыкнуцца.
У чацвёртым чаўне, што прыткнуўся да самага дуба, сядзелі млынар Грынь Паківач і, узмажнелы за гэтыя гады, увесь нібы біты сіверам і сонцам, Корчак. Бялявыя валасы выцвілі, дрымучыя чорныя вочы глядзелі пранізліва. Пад бруднаватай белай світкай, за чырвоным паясом, былі два пісталеты і доўгі, дзюймы на чатыры даўжэйшы, чым ва ўсіх, корд.
14
Прымак або прыёмыш, наконт якіх загадзя абумоўлена, што яны, як і родныя дзеці, маюць права на частку той гаспадарскай зямлі, якую абрабляюць.