— Ану я, — сказаў наступны, моцны хлопец са строгімі вачыма. — Дайце я гэтага дружбістага сябрука-земляка за бакі патрымаю… Здароў, малец!
Хлопец гаварыў, як гавораць беларусы з некаторых мясцін Гродзеншчыны. Не націскаючы на "а", вымаўляючы яго як нешта сярэдняе між "а" і "о" — "гэто-го". I, аднак, ён не быў падобны на "грака". Можа, з віцебскай глушыні?
"Урэшце, чорт з ім. Сімпатычны хлопец".
— Во, малец, зваліўся ты ў гэты мярлог. — Голас у хлопца быў спеўны. — Нічога, тут хлопцы добрыя. Буршаваць[23] будзем… Зваць мяне Эдмунд, як, ты скажы, нейкага там рыцара Этэльрэда. Віктар лічыць, што я памылкова з такім імем нарадзіўся ў дзевятнаццатым, што трэба было мне семсот год назад нарадзіцца. I правільна: прынамсі, не бачыў бы яго… а прозвішча маё — Вярыга…
Апошні з хлопцаў, той самы высакаваты шатэн, што паблажліва ўсміхаўся, падаў Алесю цвёрдую, але безжыццёвую руку.
— Юзаф Ямант, — сказаў ён па-польску. — Вельмі мне прыемна.
— Таксама мне прыемна, — адказаў па-польску Алесь. — Ты з дняпроўскіх Ямантаў, таварыш?
— Не.
— А адкуль? Дзе зямля таварыша?
Юзаф трохі сумеўся:
— Мой бацька павераны і аконам князя Вітгенштэйна. Маёнтак Самуэлава.
Алесь трохі здзівіўся. Выгляд у Юзафа быў такі, нібы ён сам князь Вітгенштэйн. I, аднак, Загорскі не паказаў свайго здзіўлення.
— Нешта мне знаёма тваё аблічча, Юзаф. Дзе вучыўся?
— Скончыў Віленскі шляхецкі інстытут.
— Ну от. Значыць, пэўна бачыліся. Я скончыў гімназію ля святога Яна.
— Чаму так? Вы ж князь?
— Бацькі палічылі, што лепей, калі я буду вучыцца сярод больш-менш простых і харошых хлопцаў. Каставасць і фанабэрыя — усяго гэтага і так замнога сярод дваран.
Валеры выставіў ніжнюю губу. Эдмунд Вярыга падміргнуў Алесю.
Загорскі ўбачыў, як прыпухлыя павекі хворых вачэй Яманта часта заморгалі. Юзаф змяніў тэму гаворкі.
— Пан цалкам прыстойна гаворыць па-польску. Нават з тым акцэнтам, што ўласцівы…
— Выкладчык быў з наваколля Радама, — сказаў падкрэслена Алесь. — З маёнтка Пёнкі.
— Мне вельмі прыемна, што пан вывучыў мову, на якой гаварылі яго продкі.
— Ямант-мамант, — буркнуў Вiктар Калiноўскi.
Алесь паціснуў плячыма. I тут умяшаўся ў размову Валеры.
— Зноў? — спытаў ён у Яманта. — Ану кінь! Мала табе непаразуменняў?
— Што ж мы, хлопцы, будзем з усім гэтым рабіць? — выпраўляў становішча Віктар. — Хіба Эдмунда паслаць, каб купіў у кілбаснай абрэзкаў. Там немачка маладая аж дужа яго вокам адзначыла. А як жа! У паўночным духу мужчына. Вікінг! Апалон, злеплены з тварагу!
Эдмунд смяяўся:
— А што? Хіба дрэнны?
— Для яе, відаць, не дрэнны. Ружавее, як півоня. Кніксен за кніксенам: "О, гер Вя-ры-га! Жартаўніч-ка! Што вы?!" Вось ажэнішся — мы да цябе ў госці прыйдзем, а ты сядзіш, кнасцер курыш. Дзяцей вакол — плойма. А пад галавой падушачка, і на ёй вышыта: "Morgenstunde hat Gold im Munde" — у ранняй, значыцца, гадзіне золата ў вуснах.
— А ён усё роўна да паўдня дрыхне, — падтрымаў Віктара Валеры.
— Я і кажу. I вось ён нас частуе. Адно яблыка парэзана на скрылёчкі і па ўсёй вазачцы раскладзена, каб больш было.
Вярыга не пакрыўдзіўся. Пацягнуўся і гулка ўдарыў сябе ў грудзі.
— Чэзлая ў вас, хлопцы, фантазiя. I гумар такi самы. Iмпатэнцкi. А жыццё ж багацейшае. Паўнакроўнае яно, рагоча, кпiць, жарэ. Не з вашымi мазгамi вышэй за яго ўстаць. Заходжу я туды i паважна так кажу: "Фунт кiлбасных абрэзкаў для майго сабакi". А яна мне: "Вам загарнуць цi тут будзеце есцi?.." Во як! А вы лезеце з посным рылам…
Хлопцы зарагаталі.
— Вось што, хлопцы, — сказаў Алесь. — Пакіньце вы гэты паўрубель на сняданне.
— У мяне прынцып, — сказаў Вярыга. — Нічога не адкладвай на заўтра, акрамя работы.
— Не, сур'ёзна. Хадзем да мяне. Павячэраем, пасядзім, пагамонім.
— Нязручна, — сказаў Кастусь. — Толькі прыехалі — нa табе хеўра.
— А не жэрці зручна?
— Усе збянтэжыліся.
— Ну, кіньце вы, сапраўды. — Алесь пачырванеў: пачыналася. — На апошняй станцыі яшчэ Кірдун купіў жывых ракаў. "Дзіва, кума, а не ракі. Адным ракам поўная торба… і клюшня вон тырчыць".
Вярыга абвёў усіх вачыма і падкрэслена аблізнуўся.
— Ён да цябе цяпер заўсёды хадзіць будзе, — сказаў Віктар. — Зойдзе і па-руску: "Есть есть?" А ты яму: "Есть нет".
— Калі ласка, — перасек жарт Алесь. — Заўсёды буду чакаць.
Хлопцы муляліся, але пачыналі здавацца.
— Дык, кажаш, і ракі? — спытаў Вярыга.
— I ракі.
— А да ракаў?
— Як належыць. Белае віно.
— Белае?
— Белае.
— Хлопцы, — прастагнаў Вярыга. — Хлопцы, трымайце мяне. Трымайце мяне, бо я, здаецца, не вы-тры-ма-ю.
— Вось і добра, — сказаў Алесь. — Хадзем хутчэй.
Яны ішлі Неўскай узбярэжнай. Недзе далёка за спіной гучалі галасы астатняй кампаніі. Хлопцы назнарок адсталі, каб пакінуць сяброў удвох.
— Вось і ўсё, што я магу табе сказаць, — скончыў Алесь. — Такія, як Кроер, каб менш зямлі мужык атрымаў бясплатна, шкодзяць бацькаваму праекту. Загадзя адбіраюць у хлопа палову надзела, ды яму ж, за грошы, здаюць "у арэнду". Страты ніякай. А пасля вызвалення скажуць: "Трымай, мужык, палову надзела ды не вякай…" А бацьку: "Маршалак, прабачце, але апошнія гады яны гэтай паловай не ўладалі. У арэнду бралі". Дзед на такіх сяк-так цісне, але цяжка.
— Нічога, — сказаў Кастусь. — Больш людзей косы возьме, як прыйдзе бунт.
Звонка гучалі крокі. Імкнулася да мора магутная рака. Над горадам ляжала светла-сіняя, амаль празрыстая ноч.
— У Мсціслава маці памерла, — сказаў Алесь. — Хварэла даўно. Вечна па водах. Астаўся ён васемнаццацігадовым гаспадаром. Але зрабіць пакуль нічога не можа. Трохі не хапае да паўналецця.
— А што ён павінен зрабіць?
— Тое, што і я, як гаспадар стану. Адпусціць людзей.
— Думаеш, дадуць?
— Могуць не даць. Тут ужо — зрабіў дый стрэлу чакай.
— Вось так яно і ёсць.
Яны ішлі, абняўшыся за плечы.
— Як з маёй просьбай? — спытаў Кастусь.
— Я пагаварыў з усімі хлопцамі "Чартапалоху і шыпшыны". Я кім пагаварыў, каму і напісаў. Хлопцы думаюць па-ранейшаму. "Братэрства" не распалася.
— Як добра!
— Мсціслаў, Пятрок Ясюкевіч, Мацей Біскуповіч, Усяслаў Грыма… ну, і я. Мы ўпяцёх узяліся за людзей, якіх ведалі. Разумееш, у хлопцаў справа пайшла весялей. А ў нас з Мсціславам нешта цяжка. Адчуваю: перашкаджае нешта. Ведаю, свой чалавек, з якім гавару, а ён муляецца ды ўсё некуды нібы хаваецца.
— Што, мяркуеш, прычынаю?
— Мяркую, у Прыдняпроўі ёсць яшчэ адна арганізацыя. І вялікая. Шмат людзей яднае… Нехта рыхтуе вялікі закалат… Нехта бунт рыхтуе.
Памаўчаў.
— Доўга думаў, хто мае дачыненне. Вырашыў глядзець, хто з сумленных людзей, з тых, хто бачыць падлейшую нашу сучаснасць, а ходзіць вясёлы і бадзёры. Бачу: Раткевіч Юллян, Біскуповіч Януш, іншыя. А гэта ўсё людзі Раўбічавага кола. Успомніў адну падзею, на якую ў той час не звярнуў увагі. I займеў вялікае падазрэнне, што не абыходзіцца там і без пана Яраша.
— Пагаварыў бы.
— Нельга, Кастусь… Смяртэльныя мы ворагі з Раўбічамі.
— Ты што? З панам Ярашам, з Франсам?
— Але…
— Ды ты што? Ды ты як? А Майка?
— Цяпер памірыліся цішком. Ніхто нічога не ведае.
Кастусь схапіў яго за плечы і патрос:
— I ты думаў, што вы нарабілі?! Ах, шкада якая! Ах, які жаль! — Кастусь, як заўсёды ў хваляванні, гаварыў цяжка, з запінкай, блытаў словы.
— До аб гэтым, — сказаў Алесь. — Паспрабуем самі потым разабрацца. Дык вось, гаварылі мы з хлопцамі многа. Між іншым, і з тымі, што за нас тады заступіліся. Выбіралі вельмі асцярожна. Рафал Ржэшэўскі згадзіўся. Яшчэ хлопцы… Сашка Волгін згадзіўся. Доўга думаў. А потым кажа: "Мне, хлопцы, акрамя вас, дарогі няма".
Хлопцы ішлі праз светлую, празрыстую ноч.
23
Старажытны, яшчэ з XVI стагоддзя, беларускі шкалярскі выраз барбарыстычнага паходжання: сябраваць, бавіць разам час, не вельмі звяртаць увагу на вучобу, але швэндацца заўсёды разам, не даючы сябра ў крыўду.