Цяпер яму ўсё было ясна. І ён, з невымоўнай пагардаю, сказаў:
— Прыгоннік.
— Чуеце? — спытаў Лізагуб.
— Чуем, — змрочна сказаў Гальяш Цялкоўскі. — Я думаў — ты хлусіў.
— Я таксама думаў аб перабольшванні, — сказаў Фан дэр Фліт. — Прабачце, граф.
— Ясна, — змрочна сказаў Корвід.
Запанавала маўчанне. Потым Лізагуб прашыпеў, увесь трасучыся ад ярасці:
— І ты яшчэ хочаш, каб я назваў сябе тваім быдлячым імем, хаме з тытулам?
— Не. Для цябе гэта занадта вялікі гонар.
— Хто вас прымае ўсур'ёз? — схіляў галаву Лізагуб. — Хто вас паважае, абыякавыя да сябе людзі? Правільна сказаў Ходзька: мы вас церпім як фарпост супраць варвараў. Усе вам выказваюць ласку, апякаючы ды прыядноўваючы. Проста шкада, што прападзяце. І дарэмна, бо толькі залішні клопат з вамі. Кіруй, па-бацькоўску апякай, гадуй…
— Сволач! — Алесевы вусны збялелі. — Рабавалі, жэрлі ды яшчэ…
— Што ў вас рабаваць? — кпіў Лізагуб.
Алесеў твар быў страшны. Прыступ жахлівага дзедаўскага шаленства падступаў аднекуль знутры.
— Кінь, — спалохаўся Фан дэр Фліт. — Яны небяспечныя.
Але Ігнацы не зважаў.
— Ласку! Ласку вам усе робяць! Што б вы былі без нас?
Адчуваючы, што цяпер ён не стрымаецца ад гневу, Алесь размахнуўся і, уклаўшы ўсю сваю сілу, ляснуў па гэтай шчацэ левай рукой, насунуўшы пад сківіцу знізу правай.
Лізагуб віскнуў, адлятаючы.
Вочы, вусны, увесь Алесеў выгляд былі такія страшныя, што хаўрус марудзіў кінуцца на яго. Адзін толькі Корвід мільгнуў недзе ўбаку, наносячы, відаць, адзін са сваіх страшных, непрыкметных удараў.
Біў у галаву.
Але ў Загорскага рэакцыя супраць шпагі, супраць кулака была імгненная. І ён нездарма стаў галавою да люфта.
Алесь таргануў галавою — і Альгердаў кулак змаху наляцеў на медны, востры зачап юшкі.
Корвід адскочыў, сагнуўшыся. Ён сычэў ад болю. З далоні цурком лілася на падлогу кроў.
Адкінуўшы нагою Язэпа Цялкоўскага, Алесь стаў у кут і падрыхтаваўся. Наляцеў Фан дэр Фліт — па мордзе, па мордзе сушанай трасцэ. Нагою ў пах Гальяшу Цялкоўскаму… Набліжаецца Лізагуб… Зноў у сківіцу.
Усё ж яго вырвалі з кута, абкружылі. Нехта — мабыць, Фан дэр Фліт — ударыў ззаду па галаве. Лізагуб сунуў у грудзі…
І раптам усё сціхла. Дзверы прыбіральні адчыніліся, і адтуль выйшаў настаўнік гімнастыкі, адстаўны афіцэр з маладых, падборысты і шыракагруды чалавек з дзіўным прозвішчам Крэст. Крэста большасць гімназістаў любіла, бо ён не задаваўся, не ўдаваў з сябе настаўніка, а паколькі спорт ледзь-ледзь пачынаў уваходзіць у моду і ніхто не лічыў яго за сур'ёзную дысцыпліну, а выкладчыка — за паўнацэннага, Крэст трымаўся з гімназістамі проста і роўна, хутчэй як не з вучнямі, а як з малодшымі сябрамі. Гэта выяўлялася шмат у чым. Між іншым, і ў тым, што ён ніколі не карыстаўся прыбіральняй для настаўнікаў.
Усе адскочылі. Крэст стаяў, выціраючы вільготныя рукі хустачкай, і белазубая ўсмешка ляжала на яго ружовым абліччы.
— Курыце ў прыбіральні, бэйбасы? — звярнуўся ён да Цялкоўскіх. — Усе кураць, халдзеі вы… Будзеце мець курыныя грудзі… Вось што.
Усе, хто нападаў, апусцілі галовы. Толькі Алесь глядзеў проста ў вочы Крэсту. Бачыў, як плавала на самавітым абліччы настаўніка лагодная ўсмешка.
— Прабачце, джэнтльмены, — сказаў Крэст, — я выпадкова чуў усё. Я не хацеў бы перашкаджаць вам. Іначай мне давялося б праседзець у прыбіральні да канца рэкрэацыі. Не звяртайце ўвагі.
Пайшоў прэч. Потым прыхільна спыніўся каля Лізагуба. Добразычліва параіў:
— Хіба так б'юць? Калі б'еш — бі ў жывот.
Крэст завярнуў за рог, і вакол Алеся зноў завіравала. Ён раскідваў тых, што чапляліся за яго, як мог, атрымліваючы за кожны ўдар — чатыры. У грудзях свістала. І раптам мільгнуў перад вачыма Лізагуб, а потым у вачах успыхнула вострая цемра…
Ігнацы скарыстаў параду.
Трымаючыся за сонечнае спляценне, Алесь хістаўся на нагах і не мог дыхнуць. Усё вакол то цямнела, то святлела.
Лізагуб стаяў перад ім і цадзіў праз зубы словы, якія таксама то знікалі, то даляталі аднекуль здалёк, то раптам жундзелі нібы ў самым вуху:
— Слухай, ты, дзярмо… Ты, мужыцкая зязюля… Ты, бруднае беларускае быдла… Мы цябе для тваёй жа карысці трохі патопчам нагамі, павучым… А перад гэтым ты запомні мае словы… Кінь…
Загорскага ўрэшце адпусціла. Яшчэ імгненне — і ён задыхнуўся б. Неймаверна салодкае паветра ўварвалася ў грудзі. Пачало святлець перад вачыма.
— Юда! — з усхліпамі хапаў паветра Алесь. — Мразь!
У вачах стала зусім светла. І тут Алесь убачыў за спіною ў Лізагуба, у дзвярах прыбіральні, светлавокага Сашку Волгіна. Волгін стаяў, папраўляючы рэмень, і глядзеў на тое, што рабілася, з неўразуменнем.