Прыйшоў час зводзіць рахункі за ўсе былыя крыўды. За пагарду. За здзеклівыя словы. За ўсё.
Яшчэ праз нейкіх пяць хвілін мазунчыкі пахіснуліся і падаліся назад, па сходах…
Загорскі цяжка ўздыхнуў і, нібы праз туман, убачыў, што са сходаў спускаюцца дырэктар, Гедымін і Крэст.
— Што гэта? — спытаў дырэктар.
Худы перст паказаў на нерухомага Лізагуба.
— Дзікуны, — сказаў дырэктар. — Папуасы… П'яныя нігілісты.
І звярнуўся да Алеся:
— Гэта, здаецца, з вас пачалося?
Начальніцкі гнеў вось-вось павінен быў прарвацца ў ягоным голасе.
— Так, — проста сказаў Алесь. — Настаўнік Крэст быў гэтаму сведкам.
Дырэктар сказаў:
— Я ведаю.
— То вы, напэўна, ведаеце таксама, што бітвы не было б, каб пан Крэст спыніў яе яшчэ тады?
— Не ваша справа займацца крытыканствам, малады чалавек, — сказаў Гедымін.
— Я ведаю гэта. Але, напэўна, настаўнік Крэст не адмовіцца пацвердзіць, што напаў не я. Што яны напалі на мяне. Сямёра на аднаго. Я вымушан быў бараніцца.
Крэст трохі ніяката развёў рукамі.
— Гэта так, — сказаў ён.
— Вы ведаеце, што гэта пахне выключэннем, мой юны сябра? — сказаў Гедымін.
— Ведаю. Для ўсёй гімназіі. І, ва ўсякім разе, я папрашу бацькоў, каб яны прасачылі за тым, каб мяне выключылі восьмым. Адразу за гэтымі вось, што ляжаць тут.
Дырэктар з прыкрасцю зірнуў на Крэста. Сапраўды, восьмым. Сапраўды, бацькі з іхнімі сувязямі прасочаць за гэтым. Бойка! Які год праходзіць без бойкі, агульнай бойкі ў гімназіі. Ох, гэта трэба замяць! Саміх пагоняць, як даведаюцца!
— Вы чулі, за што яны хацелі яго збіць? — спытаў дырэктар у Крэста.
— На жаль, не, — сказаў Крэст.
— За што вы яго? І за што яны?
Алесь узняў на дырэктара цвёрдыя глыбокія вочы.
— Я не магу сказаць вам гэтага.
Ён успомніў, што калі за "прыгон" не пахваляць яго, то за лаянку Лізагуба на ўрад і іншыя мілыя штучкі не пахваляць не толькі Лізагуба. Папячыцель, а за ім і ўсе іншыя напэўна прычэпяцца да слоў дурня, каб яшчэ мацней прышчаміць хвост палякам.
— Я не магу сказаць вам гэтага, — паўтарыў Алесь. — Але паверце слову двараніна: варта было.
Дырэктар паціснуў плячыма. Хто, сапраўды, разбярэцца ў рахунках гэтых юных вандалаў? Ён пакасіўся на Крэста.
Але Крэст таксама маўчаў. Утапіць Загорскага яму нічога не каштавала, але тады да папячыцеля дайшло б, што ў гімназіі асуджаюць прыгон і ўрад, што сёння змялі і выкінулі з будынка добрую палову тых, што стаялі за ўсё гэта.
І першы будзе адказваць ён, Крэст, бо гэта ягоным патураннем выбухнула бойка. Вось табе і "даў магчымасць правучыць".
Таму Крэст маўчаў.
Звяртаючыся да "ваўчаняці", дырэктар паказаў на Лізагуба:
— Вы лічыце, што збіць да паўсмерці — годны ўчынак? Біць двараніна?
— Яшчэ раз кажу, — сказаў Алесь, — варта было.
— Вы не раскайваецеся? — спытаў Гедымін.
— Я зрабіў бы гэта заўтра. І паслязаўтра.
— Гм, — сказаў дырэктар.
…Алесь сядзеў у крэсле, захутаны ў коўдру і тры пледы. Твар у яго быў чырвоны, светлыя вочы блішчалі.
Насупраць, ля танканогага століка, сядзеў стары Вежа.
Дзед думаў. Ён не глядзеў ні на ўнука, ні на Халімона Кірдуна, што стаяў ля сценкі. Халімон, таксама пераапрануты ў сухое, быў чырвоны, як з лазні: выпіў тры кручкі гарэлкі. Ратаваўся хатняй методай.
Выхаванец і дзядзька ледзь не патапіліся сёння. Ехалі з Вільні нібы насустрач вясне, разводдзямі, веснім лёдам. А ўсімі ярамі ўжо свістала — вада не вада, а снегавая каша, набрынялая, здрадніцкая.
Яры раўлі так, што нават збоку, здалёк страшна было чуць іхні рык. Першы яр праехалі. І другі праехалі. А трэцім ледзь не сплылі ў Дняпро. Ледзь не засмактала іх празрыстая ледзяная вада, што струменьчыкамі тачылася праз снегавую саладуху, раўла, круціла, перамешвала сама сябе, цягнула ўсё старонняе на трохсажнёвую глыбіню.
З цяжкасцю выцягнулі іх дрыгавічанскія мужыкі…
— Т-так, — суха сказаў дзед. — Заплаціў ты, значыцца, першую даніну свайму вар'яцтву. Скончылі, іх высокасць, курс навук.
— Я ж расказваў вам, дзеду.
— Ухваляю. Годна. І па-рыцарску. Але мне не лягчэй. Бацькам таксама. Ды яшчэ ў яры палез. З баязлівасці? Каб хутчэй насустрач небяспецы?
— Не.
— Што ж рабіць?
— Нічога, — сказаў Алесь. — Я не разумею, чаго вы напалі, дзеду. Ніхто, акрамя мяне, не пацярпеў. Ну добра, ну я тыдзень лічыў, што выключылі. А потым проста, "улічваючы небяспечнасць", не далі мне вярнуцца да сяброў, прымусілі сядзець пад хатнім наглядам. Згодай папячыцеля прымусілі здаць экзамены і выпхнулі з Вільні. Далі ж скончыць.