У гульнях, у спрэчках ca слязьмі, у крыўдзе на Косціка, які часам не шкадаваў нам i балючага кухталя, мы i не пачулі, як усчалася страляніна. Усчалася яна, відаць, далекавата, i напачатку тут, у яме, за сасоннікам, мы, пэўна, i не маглі яе ўчуць. Але раптам над намі нешта прагуло, а пасля ззаду, недзе за ямай, цяжка вухнула. Я, малы Сашка, Валя i Ніна не паспелі зразумець, што гэта такое, як Косцік усхапіўся на ногі, згроб нас у кучу i папхнуў пад высокі абрывісты бераг — пад той, з якога боку прыляцела тое, што прагуло над намі i цяжка вухпула.
— Сціхніце i сядзіце тут, як мышы! — загадаў нам Косцік.— Немцы страляюць. З гарматаў. Міна ззаду разарвалася.
Мы сцішыліся, прыціснуліся адзін да аднаго i сапраўды сядзелі, як тыя мышаняты ці птушаняты. Над намі яшчэ некалькі разоў прагуло-прапішчала, а пасля наступіла цішыня. Мы напружвалі слых, але нічога не было чутно. Нам надакучыла куксіцца пад абрывам — туды не заглядвала сонца, там было сыравата i халаднавата, i мы парываліся зноў на сярэдзіну, дзе быў сухі жоўты пясок, але Косцік шыпеў на нас:
— Сціхніце! Не варушыцеся! Зараз пачнуць зноў страляць!
I сапраўды, неўзабаве над нашымі галовамі заціўкалі пчолы — цэлы рой. Ціў-ціў-ціў! — праляталі яны над намі. Мы задзіралі галовы, узіраліся, але нічога не бачылі. A Косцік сцябаў нас:
— Дурні! Якія пчолы? Гэта ж кулі ляцяць! Ляцяць i ціўкаюць.
Мы смяяліся. Скажа таксама — кулі! Хіба кулі ціўкаюць? Хлусіць, канечне, Косцік. Выхваляецца, што старэйшы, палохае нас, каб сядзелі ціха, каб яго слухаліся. Добра, будзем слухацца...
Ціўканне тое як нечакана пачалося, так нечакана i скончылася. I як ні прымушаў нас Косцік сядзець пад абрывам на намоклай посцілцы, мы не слухаліся, румзалі, пагражалі пажаліцца маме. Ён махнуў рукой:
— Ну, ладна, ладна: калупайцеся ў пяску. Толькі бліжэй да гэтага берага будзьце. Чуеце? Каму кажу!
Мінула, здавалася, шмат часу. Валя i Ніна паспелі ўжо «выпаліць» у печы, прыгатаваць «сняданне», запрашалі нас — мяне i Сашку — «да стала»: мы, мужчыны, «хадзілі касіць», а пасля «ездзілі ў дровы». Але «паснедаць» мы не паспелі. На беразе раптам пачуўся тупат ног. Мы задзерлі галовы i аслупянелі: пад абрывам стаяла пяцёра фрыцаў. Яны трымалі ў руках жалезныя рагаціны — пасля я даведаўся ўжо, што тыя рагаціны пазываліся аўтаматамі — i пазіралі на нас. Відаць, ix здзівіла тое, што мы адны, без дарослых.
Паліцай падняў рагаціну, сказаў:
— Рукі ўверх!
Косцік устаў i падняў рукі. Немцы зарагаталі, загергеталі:
— Пуф-пуф! Парцізан!
Паліцай зноў сказаў:
— Вылазьце!
Косцік ускарабкаўся наверх, стаў перад немцамі. Рук ён не апускаў. Немцы браліся за жываты ад рогату, паўтаралі свае «пуф-пуф». A паліцай махнуў нам рукой:
— А вы? Вылазьце! Ды хутчэй!
Косцік таксама павярнуўся да нас, сказаў:
— Чаго расселіся? Вылазьце! Ніна, памажы Сашку!
Мы палезлі наверх, але самі вылезці не маглі — бераг быў круты, пясок абсыпаўся, i мы спаўзалі ўніз. Тады да нас скочыў немец i павыкідаў на бераг — аднаго за адным.
Мы выйшлі з сасонніку на леташняе бульбянішча i спыніліся, бо спыніліся немцы i паліцай — яны засталіся стаяць на ўзмежку...
Ага, вось чаму мне ўбіліся ў галаву тыя вароны! Так, так, тады таксама над полем крычалі вароны, крычалі гэтак жа трывожна i заклікальна — нібы збіралі пасля пярэпалаху сваякоў i блізкіх...
— Як прозвішча? — спытаўся паліцай.
— Вашкевічы,— адказаў Косцік.
— Дзе бацька?
— Тата па фронце.
— А дзе партызаны?
Косцік маўчаў.
— Што маўчыш? Ёсць у вашым лесе партызаны? — паліцай павысіў голас.
Мы зарумзалі. Косцік сыкнуў на нас, прамовіў:
— Не ведаю, дзядзечка. Цяпер грыбоў няма, дык я ў лес не хаджу...
— Ану — марш!
Мы пайшлі ўніз, да вёскі. Пакуль узбіліся на мяжу, я, Сашка, Валя пагублялі галёшыкі. Я хацеў выцягнуць свае з гразі, каб несці ў руках, але немец балюча піхнуў аўтаматам, закрычаў:
— Шнэль, шнэль! Цурук!
Вядома, тады я не ведаў, што азначаюць гэтыя «шнэль» i «цурук», але подбегам кінуўся да Косціка, які ішоў першым. Немец зарагатаў:
— О, я, я! Бегам, бегам!
Калі ўжо адышліся далекавата такі ад могілак, Ніна раптам спынілася:
— Косцік, мы ж там посцілку забыліся. Мама крычаць будзе. Я збегаю,— i яна кінулася назад.
Дарогу ёй перагарадзіў той жа немец, што падганяў i мяне:
— Цурук!
A паліцай дадаў:
— Ты куды? Назад!
— Мы там посцілку забыліся, дзядзечка, я збегаю... Я хуценька...
— Марш назад!
Ніна заплакала, паплялася апошняй, узяла на рукі Сашку, які выбіўся з сіл.