А праз нейкую гадзіну на вуліцы немцы гергеталі. Пасля, як праехалі яны, мужчыны кпілі з Сымона: «Вось твая і жалезная...»
У той жа дзень, помніць Гануля, і калгас падзялілі. Не надта, праўда, яго і дзялілі. Сымон паспрабаваў быў гаварыць, каб па-людску, без спеху абрахаваць усё, дык дзе там! Знайшліся гарладзёры, што і слова сказаць яму не далі. Так і сталася, што хто спрытнейшы і дужэйшы, дык той і ўрваў.
І з крамай тое самае. Яе, праўда, спачатку немцы абчысцілі — якраз з таго боку ехалі, дзе крама за сялом стаяла. А як паехалі з сяла, дык ужо і людзі, каторыя больш прагавітыя, туды рынуліся. Паспелі і солі некаторыя нацягаць, і газай заліцца. Яна, Гануля, прыбегла туды ў свіныя галасы. Адно што комінак да лямпы знайшла. Несла яго дадому і ўсё дзівавалася, як яго не раструшчылі — там жа столькі ног перабывала.
Той комінак ляжаў у яе на паліцы ці не гады са два, ажно пакуль партызаны не папрасілі. Гэта ж, пэўна, ужо ў сорак трэцім, пасля першай блакады. Казалі, што ніводнай лямпы ў іх не ацалела, пры «смаркачках» сядзяць.
Хай яе людцы ніколі больш не ведаюць, вайны той! Гэта ж цяпер, як столькі гадоў мінула, дык ужо быццам і не верыцца, што ўсё тое было. Маладыя, каторыя пасля вайны нарадзіліся, дык і зусім як дурныя. Для іх каторых тое — смешачкі. Бабы пачнуць на вуліцы ўспамінаць пра вайну, дык каторае дзяўчо адно выскаляецца-рагоча. Надта ж ёй смешна, што нябожчыца Антаніна, пералякаўшыся, уцякла ў лес з калаўротам — так ашалела баба... Ды што хацець з таго дзяўчаці, калі і стары каторы быццам забыўся ўжо, як людзі ў лясах хаваліся, як хаты, бы свечкі, палалі, што і галавешак не аставалася, як стары і малы пад смерцю хадзіў.
Цяпер загамоняць бабы, а часам і мужчыны, пра тое, дык усе здзіўляюцца, чаму гэта тады так сабакі па вёсках вылі. Ужо быццам і няўцям тое. А вылі ж, бо гарэла ўсё наўкол. Гэта ж ці была калі ноч спакойная, каб без зарыва. А сабакі ж заўсёды па пажар выюць. І на смерць людскую...
Іх сяло неяк выстаяла ў вайну, толькі некалькі хат згарэла, тыя, што за рэчкай стаялі. Хаты ацалелі, дык затое ўсё іншае немчура пападчысціла. Дзе якая адзежына была прыхавана ці дабро якое, усё папазнаходзілі, павыпорвалі, з-пад зямлі павыкалупвалі. Але ж вось дзіўна! Цяпер баба каторая анучыны пашкадуе, не выкіне, а на плот павесіць — мо прыдасца калі, а тады нічога, здаецца, не шкадавалі. Ліха з ім, з дабром, самім бы ацалець! Як пройдзе чутка, што немцы едуць, дык уцякалі ў лес, у балота адно ў чым былі. Калі хто і хапаў што з сабой, дык зрэдзь часу — абы-што, як тая Антаніна калаўрот...
Уцякала ў лес і яна з Зонай. Укінуць у торбу акраец хлеба, конаўку якую — і бегма напрасткі, праз аселіцу, у Банадысёў расцяробаў а адтуль, балотным хмызом, у Панізоўскі лес. Сёй-той і не ўцякаў, спадзеючыся, што неяк абыдзецца. Сусед іхні, Дамянік Папкоў, казаў: «А чаго я ўцякаць буду? Я ў начальства ніякае не лез, што яны мне зробяць? А забяруць што з жыўнасці ці з дабра, дык і так забяруць...» А яна, Гануля, не рашалася аставацца. Адно што брыгадзірства Васілёва помніла — а раптам хто звягне пра тое? — і проста так баялася. Найперш — за Зоню. І немцам тым, і паліцаям веры няма. Звяры, а не людзі. Як, звера стрэўшы, не ўгадаеш, што ў галаве ў яго, так і гіцляў тых. Ёй, старой, трасцу яны зробяць, не ўкусяць, адно — забіць могуць, а з дзеўкай маладой? Не, лепей далей ад іх. Вось яны і ўцякалі. У лесе было неяк надзейней. А нашто разумны Дамянік даседзеўся аднойчы, што абодвух яго хлопцаў — Грышку і Анціпа, пагодкаў, аднаму пад шаснаццаць бралася, а другому пад семнаццаць — злапалі і ў Германію пагналі.
Аднаго разу, думала, і Зоню яе той жа лёс напаткае. Тады немцы знянацку сяло ачапілі, ніхто не паспеў нікуды адбегчыся. Яны: з Зоняй сунуліся былі за гумно, а на іх з-за пуні немец з аўтаматам: авэк, цурук!.. Сагналі ўсіх на выган, пад капліцу, і пачалі сартаваць: маладых у адзін бок, а старых з дзецьмі — у другі. Усе ўжо і прашчацца пачалі: вядома, маладых у Нямеччыну пагоняць, а старых і дзяцей тут жа, ля капліцы, паложаць з кулямётаў.
Ды неяк на той раз бяда прайшла бокам. Маладых, хлопцаў і дзевак, пагналі, праўда, у Гіневічы, у гарнізон, каб адтуль у Мінск на машынах везці, але ўвечары на Гіневічы наляцелі партызаны і ўратавалі ўсіх. Хлопцы тыя ці не ўсе, а за імі і дзеўкі каторыя, у лес разам з партызанамі падаліся, а Зоня яе дадому прыйшла. Надта ж нясмелая дачка была. Без маткі — ні кроку. Праз тое і ў дзеўках, пэўна, асталася. Бо каб жа не ўцякла тады з горада, дык, можа, і чалавек які б знайшоўся...