— Што ты — як развітваешся?
Ён прыгарнуў яе, усміхнуўся:
— Не, Тацянка, цяпер я абавязкова вярнуся. Раз блакаду прайшоў, дык цяпер грэшна прападаць...
Але ўсмешка была невясёлая. Пэўна, прадчуваў нешта. Мусіць, праўду кажуць, што чалавек смерць сваю наўперад чуе, як i іншае благое што. Пэўна, нешта і Пецька прадчуваў. Іначай чаго б ён раптам пра дзяцей пачаў гаварыць?..
«Мой жа ты Пецечка, а не было ў цябе ні сына, ні дачушкі...»
Ачомалася яна ад думак-успамінаў тых, калі Маруся Адарчына гукнула ёй:
— Цётка, канчаем! Стог ужо вершаць!
Падняла яна галаву, зірнула — і праўда. Не агледзелася, здаецца, а стог вырас. Пётра вунь ужо камандуе Даніку Алёнчынаму:
— Закругляйся! Ды не блазнуй, асцярожна спускайся!
Так яго Данік і паслухае! За сорак чалавеку, а сталасці — ні на знак. Нездарма ж і Данікам завуць, бы малога. Лепш ужо яму не кажы нічога, бо ўсё роўна наадварот зробіць. Во! Каб не казаў Пётра нічога, то, можа б, і спусціўся асцярожна, а то ж зляцеў — як уджалены, з рогатам і яшчэ цераз галаву кульнуўся. Але ж і ўмее, халера! Па стозе дык і не пазнаць, дзе ён уніз слізгануў.
— Ну, бабы, падбярыце вакол, пагрэбкі ў капу скідайце, а самі туды, на той канец. Міця туды пад'едзе,— сказаў Пётра, заводзячы матацыкл.— Калі там яшчэ не ўправіліся, дык падсабіце.
Мужчыны, што стог клалі, паўплішчваліся ў кабіны да трактарыстаў, а яны, бабы, пачэпалі туды, дзе, відаць было, яшчэ завіхаліся з граблямі астатнія. Яна, Тацяна, ужо і не хацела туды ісці, думала адразу дадому падацца, але Манька адгаварыла.
— Ат, не выдумляй! Скарэй не будзе. Пакуль дапляцешся, дык Міця пяць разоў сюды і назад згойсае,— сказала.
Яно так і выйшла. Яны і прысесці ля апошняй капы не паспелі, а Міця тут як тут. Паскульваліся ў кузаў і назад паджгаў. Дык яна і рада была, што паслухалася Манькі, не пайшла нацянькі, бо магла б і размінуцца.
А жанчыны, нябось, прыціхлі. Гэта ім не па абедзе выскаляцца абы з чаго. Пагрэбшыся столькі, панасіўшы перад сабой пластоў сена — не да рогату. Шулячыха во і носам дзяўбе — на сон пацягнула. Адна Манька не шманае. Прычапілася да дзевак Адарчыных: надта ёй цікава, чаму яны замуж да гэтай пары не павыходзілі.
— А ты, цётка, чаму не знайшла сабо жаніха? — агрызаецца старэйшая, Франуся.
— А ты быццам не ведаеш? — дражніцца Манька.
— Не ведаю.
— Бо ніякі дурань не пасватаўся, уздыхнуўшы, лагодна адказвае Манька.
— Дык і да нас жа, цётачка,— азываецца меншая, Маруся.
— Ніхто-ніхто? — у вачах у Манькі адна спагада.
— Ніхто, цётачка. Да мяне быў заходзіў адзін... Казік з Альхоўкі, Юліся Бараноўская старэйшы... Пасядзеў, нават чарку з бацькам выпіў, але ж нешта зганьбаваў.
— А ты б, дзеўка, куфар яму свой паказала,— ужо рагоча, не вытрымлівае Манька.
Маруся крыўдуе:
— А ну цябе, цётка!
Нехта з жанчын кажа:
— Цяпер і пяць куфраў не памогуць, калі...
— Куфры, куфры! — раптам злосна кажа Манька.— Дзе цяперака тыя куфры? Маруся — дурнейшая, мо і не ведае, а Франуся добра разумее, што ў іх за ганьба!
— Што, што?! — узгарэлася, ускочыла на калені Франуся.
— А тое, што скнары вы! Не з'ясце, не зносіце, а ўсё пад сяннік... Я во баба старая, а ў такой спадніцы, у такой караўцы, як на табе, пасаромелася б у людзі выйсці.
— А табе што, муляе? Ты на тым сенніку спіш?!
— І языкатая ты к таму ж! — падцінала Манька Франусю.
Яно, здаецца, і праўду Манька кажа. Былі б дзеўкі нішто, каб не такія ваўкаватыя. Гэта ж возьмуць у поле з'есці што, дык не сядуць, як іншыя, і не з'ядуць, а ўсё з кулака. Кусане — і ў кулак, кусане — і ў кулак. Як баяцца, што адбярэ хто.
Думае так Тацяна, ды, угледзеўшы, што Маруся зашморгала носам, таўханула Маньку пад бок:
— Не трэба, чуеш? Што табе да таго сенніка іхняга?
— Я ж праўду кажу!
— Праўду ці няпраўду, а перастань! І праўду не ўсякую казаць можна...
Мацей, Франусін і Марусін бацька, дык і неблагі чалавек. У дачок жа гэта ўсё ад маткі, ад Адаркі. Вось яна — гадаўка, а не баба! Яна, Тацяна, век не забудзе, як Адарка ёй удружыла. Хоць і даўнавата тое было, а — помніцца. Каб ведала, дык свінням бы тое малако выліла, а не пацягнулася б з ім у Мінск. Ніколі, ні да таго, ні пасля, не ведала яна большага сораму. Хоць скрозь зямлю праваліся было...
Гэта ж пасля вайны вазілі яны ў Мінск малако прадаваць — каб хоць хлеба колькі баханак купіць. Вазілі зімою, вядома, бо летам і не давязеш — скісне, і летам у горад той вырвацца паспрабуй, калі работы процьма. Ну, а дзе ж ты цэлы бітон малака пазбіраеш ад адной каровы? Вось і дадумаліся: згаворваліся чатыры, а то і пяць кабет і ездзілі па чарзе. Адзін раз малако адной злівалі, другі раз — другой... Колькі разоў цягалася яна з тым бітонам у горад, і заўсёды ўсё было добра. Намерзнецца, намучыцца, але ж прывалачэцца дахаты, а ў бітоне, як зачыніць, хлеба цаглінкі мерзлыя. Яна ж і трымала яго пасля ў кладоўцы мерзлым. Як на іхнюю сям'ю — матка ды яна, едакі,— дык на паўмесяца, ашчаджаючыся, а то і на болей.