Неўзабаве хлопчык асірацеў. У іхнюю старую хаціну прыбілася аднекуль бабка Дарка, тады яшчэ, казала маці, нестарая жанчына, i Язэпка жыў пры ёй. A калі аднойчы вяскоўцы падраджалі пастуха, Язэпка падахвоціўся ганяць чараду. З тае пары ён шмат гадоў хадзіў за вясковым статкам.
* * *
Нядаўна ў водпуск я правёў некалькі дзён у роднай вёсцы. Дзіўная гэта рэч — пасля доўгай ростані пабываць дома. Радасная i адначасова сумная. Ідзеш вуліцаю, дзе калісьці кожны камень пакінуў меціну на тваіх босых нагах, i не пазнаеш, i здзіўляешся, i ўспамінаеш. Хаты амаль усе новыя. Бярозы, клёны, ліпы, рабіны ўздоўж вуліцы выцягнуліся, разрасліся, a здаюцца чамусьці меншымі, нязграбнымі. Разумееш, што не так гэта, што мераеш усё тым, ранейшым, дзіцячым ростам i позіркам, разумееш, а не можаш пагадзіцца. Ну вось — няўжо тая самая Банукова ліпа з буслянкай наверсе? Шапка валілася тады, калі глядзелі мы на бацяноў, што прыносяць у хаты дзяцей. А цяпер? Так сабе, звычайнае, не дужа тоўстае i не дужа высокае дрэва. Пад ліпай бярвенцы. Няўжо тыя самыя? Быць не можа! Так i ёсць, не тыя. Відно, што акораны нядаўна, хоць i паспелі пасівець, хоць ужо i выслізганы дзецьмі. Яны i цяпер, дзеці, тут. Гэтак жа, як i мы некалі, гуляюць у свае дзіцячыя гульні...
За дні, што прабыў дома, пахадзіў я тымі сцежкамі i мясцінамі, дзе бегаў у дзяцінстве. Схадзіў у лес, у Лучкі, пад Смаляковы i Паповы раўкі, забрыў уздоўж рэчкі на Доўгае балота. Паменшаў, памізарнеў лес, надараліся ў ім маладыя, незнаёмыя палянкі i прагаліны. Апаўзлі Паповы раўкі. Крынічка, што выцякала з ix, зарасла, заплыла тванню. Замест чыстай, празрыстай крынічкі стаіць, дрэмле невялікае балотца з лапінкай вады.
Думалася пра тое, што назаўжды застаецца з чалавекам ягонае маленства — час высокіх дрэў i бясконцых сцежак, час бясхмарных уцех i балючых крыўд, доўгіх сонечных дзён i кароткіх начэй, i што час гэты прыходзіць да нас салодка-шчымлівымі ўснамінамі — нязбытнымі i незваротнымі. Усё гэта навявала ціхі смутак.
Затое дужа ўзрадаваўся, натрапіўшы на тую алешыну-рагач, якую паказаў мне некалі дзядзька Язэп. Асіна не загінула. Яна выцягнулася i дружна шапацела на ветры вяршалінай.
I вельмі блізка нагадаўся дзядзька Язэп — пастух Язэпка. I захацелася расказаць пра яго...
НАД ПОЛЕМ КРЫЧАЛІ ВАРОНЫ
Хавалі Габрусіху чужыя людзі, бо радні ў яе не было. У апошнюю дарогу яе сабралі старая Іваніха i Марыля — суседкі. Іванішын сын Васіль зрабіў дамавіну. Ён жа завёз нябожчыцу i на могілкі. Калі забівалі цвікамі вечка, калі апускалі дамавіну ў дол, ніхто не галасіў. Толькі Іваніха, сыпнуўшы ў дол прыгаршчы жвіру, які гулка забарабаніў па дошках, сказала:
— Хай жа табе добра тут будзе, Ганначка! Можа, i я хутка збяруся.
Сыпнулі людзі ўслед за Іваніхай па жмені пяску, пастаялі крыху моўчкі i разышліся, пакінуўшы на могілках Васіля з сынам-падлеткам — насыпаць над магілай грудок i паставіць крыж.
Я таксама пайшоў, але не ў бок вёскі, а пад Глінішча...
Памерла бабка Габрусіха непакутліва i нечакана. I дня не памучылася. Яшчэ заўчора, казалі, выходзіла на вуліцу, сядзела каля Іваніхі з бабамі. Толькі i паскардзілася, што няможацца нешта. A назаўтра i памерла, у самы абед. Іваніха аж не паверыла, думала — заснула суседка, разбудзіць яшчэ спрабавала...
Сцежка вывела мяне пад Смалякоў роў, на грудок, парослы калекамі-сасонкамі ды ядлоўцам. Сярод цвітучага жаўтамоху трапляліся тут лапінкі чарніц — ніжэй, там дзе туліліся кволыя, пакручастыя, хоць i пярэстаркі, бярозкі. Я сарваў некалькі ягад — яны былі дробныя, засмяглыя — ведама, на санцапёку, прысеў на камень, спусціўшы ногі ў размытую вясновай паводкай баразну-канаўку. За канаўкай, падступаючыся да самага жаўтамоху, стаяла жыта — рэдкае i чэзлае, каліва каліва гукае. На добры лад, дык i ці трэба было б забірацца з трактарам так высока, так ашчадна абворваць гэты пясчаны грудок, на якім быццам бы былі некалі могілкі. Але ж — абворвалі, хоць ніколі тут i не расло нічога. Хіба толькі грэчка.
Прыгравала сонца. Вакол стаяла цішыня i млоснасць. Здавалася, час спыніўся, растварыўся ў гэтай душнай, даўкай — хоць бы ветрык дыхнуў! — млявасці. I думкі ў галаве плылі такія ж млявыя, самотна-шчымлівыя.
Памерла бабка Габрусіха. I над яе магілай ніхто не галасіў, ніхто не спяваў...
Дзіўна: то ж садраўды не спявалі. А раней жа, памятаю, колькі ні хавалі ў нашай вёсцы людзей, заўсёды над імі спявалі. I спявала сама... Габрусіха. Малечай будучы, мы нават здзіўляліся: чаму гэта так, што ўсе плачуць, а яна, бабка Габрусіха, спявае нейкую «алілую». Падраслі — даведаліся, што некалі бабка Габрусіха спявала ў царкоўным хоры i там навучылася гэтай самай «алілуі». Так i спявала яна над усімі нябожчыкамі — прасілі яе аб гэтым ці не. А сама вось памерла — i ні галашэнняў, ні спеваў...