Памятаеш, які ты быў тады, як мы пазнаёміліся з табою на возеры? Ты быў як цень... Ты скардзіўся, што ў цябе заўсёды баліць галава. А потым, як мы пажаніліся, праз паўгода ты стаў зусім другім чалавекам. Ты навучыўся смяяцца, гаварыць, пазіраць людзям у вочы. А да гэтага ты не ўмеў ні тога, ні другога, ні трэцяга. Ты акрыяў, стаў падобны да нармальнага чалавека, хоць табе і было цяжка пазбыцца сваіх прывычак. Цябе недзе цягнула, я гэта бачыла, я адчувала. Ты часам целам быў са мною, а душою — недзе там, невядома дзе... Аднак я не ваявала з гэтымі тваімі замашкамі, думала, што без іх ты засохнеш. Я дазволіла табе хадзіць у бібліятэку, хоць усе, хто нас ведаў, гаварылі мне: не рабі глупства, ён адаб’ецца ад рук, саб’ецца з дарогі. І потым дзесяткі раз я чула ад людзей, што цябе бачылі там і там, зусім далёка ад бібліятэкі. Але я плявала на гэта. Я верыла табе, хоць часам, у хвіліну, калі мне рабілася адзінока і цяжка, я пачынала сумнявацца ў табе, пачынала верыць людзям — што ты злоўжываеш маім даверам і смяешся з мяне. Але гэта былі нядоўгія хвіліны ўпадку духу, я гнала ад сябе ўсякія сумненні і сілай прымушала сябе верыць табе. Памятаеш, у Марыі Антонаўны быў зяць, Віктар. Аднойчы я сядзела ў іх з Валькаю. Ён аднекуль прыйшоў. Потым пытае: «А дзе ваш гаспадар?» Я кажу: як заўсёды, у бібліятэцы. А ён паглядзеў на мяне і паківаў толькі галавою. «Нешта я яго бачыў нядаўна зусім у другім месцы». А Плоткіна мне па сакрэту казала: «Ваш муж прыходзіў у дзве гадзіны ночы, а часам і зусім не начаваў дома...» Сэрца маё аблівалася крывёю, але я табе і слова не казала пра гэта. Я верыла і не верыла. Бо ведала, што часам людзі, якія, здавалася, хочуць табе дабра, у душы рады твайму няшчасцю, яны падліваюць масла ў агонь, хочуць пасварыць, нацкаваць мужа на жонку, а жонку на мужа. Такіх прыкладаў у жыцці сотні... Я гнала ад сябе кепскія думкі, аднак асадак у душы заставаўся. І часам я пачынала глядзець на цябе з недаверам. Штораз болей мне пачынала здавацца, што ты не любіш свае сям'і — мяне і дзяцей, што многа крычыш на іх без дай прычыны і б’еш занішто, за дробязь, што ты гатоў аддаць усё, што маеш, каму папала, толькі не сваёй сям’і. Бацькам ты павінен памагаць да смерці, гэта твой і мой святы абавязак, але пры чым тут сёстры? У іх свае сем’і, свае мужы, хай яны іх і глядзяць. Не мірацца яны, не ладзяць між сабою,— што ж, мы тут невінаваты, хай самі знаходзяць дарогу да сэрца адно ў аднаго. Завялі сем’і — хай варушаць мазгамі, хай даглядаюць дзяцей. А твае падачкі іх не ратуюць, а нас пагубяць. Сваімі падачкамі ты робіш ім горш. Заместа таго каб самім думаць пра сябе і свае клопаты, яны спадзяюцца на цябе, на тваю дапамогу. Мне неяк твой бацька сказаў, яшчэ як толькі мы пажаніліся: «Ведай, сынова, ты яшчэ мецімеш з імі гора, як я ўсё жыццё меў. Расцягнуць маю гаспадарку — сядуць на вашы плечы. Папомніш маё слова, што так будзе». І так яно і стала, да гэтага і дайшло. Яны селі на цябе, а ты маўчыш. А ім гэтага і трэба... Дык што, думаеш, мне не было крыўдна? Як хадзілі адзеты нашы дзеці? Як жабрацкія! Табе ўсё не было часу за бібліятэкай глянуць, калі яны збяруцца разам на двары: нашы і чужыя. Мне душа балела глядзець. Чужыя дзеці ў касцюмчыках, у дарагіх, у новых, у шарсцяных сукеначках, у футрачках, а нашы — як сіроты якія. Вось як ты глядзеў дзяцей, дарагі мой гаспадар! Ты ўсё болей і болей адрываўся ад сям’і, лятаў недзе ў аблоках, думаў невядома пра што, толькі не пра сям’ю, не пра дзяцей. Ну, я ўжо няхай, ты мяне не любіў ніколі, ты прыкідваўся, а вось дзеці — усё ж такі твае, родныя, ты іх павінен калі не любіць, то хоць глядзець, як бацька, бо навошта ж іх было пускаць на свет, каб яны пры жывым бацьку раслі сіротамі? Табе было не да дзяцей, не да жонкі. Ты пачаў убірацца ў сілу, ты стаў выглядаць чалавекам, цябе сталі пахвальваць як маладога пісьменніка — і ты яшчэ болей задраў нос, рашыў, што табе ўсё можна,— і прапаў для сям’і зусім. У нас стала болей грошай, ты часам браў вялікія ганарары, але дзе яны дзяваліся — аднаму табе вядома. Усё роўна я хадзіла і хаджу яшчэ ў тым паліто, што прыйшла да цябе. Ці хоць раз ты сказаў мне: «Жонка мая, хадзем у магазін, купім табе новую сукенку, купім табе новае паліто, бо ў гэтым ты ходзіш сем год, хадзем купім табе новыя туфлі, бо гэтыя выйшлі з моды!» О, не! Ад цябе я гэтага не пачула і ўжо не пачую. Калі нам і даводзілася хадзіць разам у магазін, то мы толькі грызліся, як звяры, ты гнаў мяне, калі я прыпынялася перад чым-небудзь, каб хоць паглядзець, а не купіць, бо купляць у нас не было за што. Пэўна ж, табе, відаць, не было лёгка на душы, што вось другія купляюць, у іх ёсць за што, а ў цябе няма, што ты бяднейшы за другіх, а значыць — горшы, дурнейшы, непаваротлівейшы. Ці ты думаў зусім не тое? Мо думаў: «Не задавішся, будзеш жыць. Я табе нічога не вінен, падзякуй яшчэ богу, што ўзяў цябе замуж, а то звекавала б дзеўкаю...» А ты ведаеш, лягчэй звекаваць дзеўкаю, чым жыць так, як я жыву. Гэта збоку мо каму здалося, што ў нас няма куды дзяваць грошай. Гэта так думалі твае сёстры, думаў той, хто не ведаў нас зблізку. Што ты! Рэдактары, пісьменнік, гэтулькі зарабляюць, такія ганарары! А ты гэтыя свае ганарары мо разносіў сваім пасіям. Бо мне адна кабета сказала, што купіў гэтай рыжай Жане гадзіннік і заручальны пярсцёнак, і што як стаў хадзіць туды, то купілі яны і халадзільнік, і радыёлу, і дарагі, вялікі, на ўсю падлогу, дыван. Мо гэта плёткі, аднак дыму без агню не бывае. Што грошы ты пускаў на вецер, то гэта праўда. Разоў некалькі я ў цябе знаходзіла то дзесятку, то дзве ў патаемным месцы, а адзін раз дзве паперкі па дваццаць пяць рублёў. І куды ты іх дзяваў, адзін бог ведае. Ясна адно: без грошай любоўніца не прыме, калі ідзеш да яе, то трэба ўзяць хоць паўлітру. Вось на гэта ты і хаваў ад мяне грошы. Піў ты, пілі яны. Не ведаў ты ці не хацеў ведаць, што п’яце маю кроў! Маю кроў... Ты апошнім часам зусім расперазаўся, страціў над сабою ўсякі кантроль... ішоў куды хацеў, прыходзіў калі хацеў, маўчаў як сцяна, шкуматаў дзяцей, гыркаў на мяне — то за шкарпэткі, то за трусы, то за беспарадак у хаце. Ты знаходзіў сотні прычын, каб раскрычацца, аблаяць, запалохаць дзяцей і ўцячы самому туды, дзе цябе чакалі пышныя грудзі і гарачыя абдымкі. Ты рваўся з дому, як сабака з прывязі. Нават аднаго дня ў тыдзень не мог уседзець дома, усё бег недзе, усё ўцякаў. І табе толькі аднаму здавалася, што ніхто не ведае, куды ты ходзіш, у якую бібліятэку. Твае таварышы гаварылі мне: бачыў Косцю твайго з бутэлькай у кішэні, пайшоў на Высокую вуліцу; другі раз пайшоў да Роўбы вешаць люстра, прабыў тры гадзіны, прыйшоў выпіўшы... Во, наша суседка Зубкова казала мне: прыходзяць дзве кабеты, адна маладая, насатая, завітая, другая гадоў сорак, але таксама модная, з высокаю прычоскай, расфарбаваная... Яна якраз была на двары, сядзела на лаўцы. Тыя падыходзяць да яе, і старэйшая пытае, дзе тут жыве Драгун. Яна паказала дом, пытае, што ім трэба. Віляюць хвастамі. Потым усё тая ж, старэйшая, пытае, ці праўда, што ён жанаты, ці мае дзяцей... А другі раз, як я была з дзецьмі ў бацькоў, а ты тут гаспадарыў? Памятаеш? Ды зноў як Зубкова да цябе нечага пазваніла... Казала, мо мінут дзесяць чакала, покуль адчыніў. І быў збянтэжаны, сам не свой. А ў пакоі стаялі нечыя туфлі на шпільках. І нехта быў у спальні, яна чула, як нехта хадзіў. Ты забыў гэта? А панчохі ў туалеце? Я такіх зроду не насіла, гэта не мае... А скажы, дзе ты быў на Восьмага сакавіка, на Першага мая? Як паводзіў сябе на Далёкім Усходзе? Ці пішуць табе адтуль? Што ў цябе было з Марынай? Хто каго кінуў і чаму яна адумалася зноў вярнуцца да цябе? Што ты ёй абяцаў? Што развядзешся і жэнішся? Чалавек! Ты зусім страціў сорам, не паважаеш сваіх астатніх валасоў, не паважаеш ні жонкі, ні дзяцей... Нават твае родныя сумняваюцца ў тваёй чэснасці. Маці пытае: «Ну, як Косця, не б’ецца, не п’е? Не ходзіць куды па начах?» Я вочы вырачыла. Чаму б’ецца? Што я такое зрабіла, каб ён яшчэ на мяне руку падымаў? Хіба я гэтага заслужала? А п’е — як і ўсе добрыя людзі, не многа, у меру. А ходзіць у бібліятэку, куды яму яшчэ хадзіць? Дома няма кабінета, каб можна было сесці і што зрабіць. А маці і кажа: «Не пускай ты яго, яшчэ скруціцца. Мужчынам не трэба вельмі волі даваць». Сястра твая, Надзька, прама кажа: «Кідай ты яго, ён цябе не любіць, ён ходзіць да другіх». Твой зямляк Кузьміч прыехаў неяк, ты на Далёкім Усходзе быў, пытае, ці мы яшчэ не разышліся. Чаму? — здзівілася я. Бо ўсе так дома гавораць: Косця спіўся, ходзіць да чужых бабаў, хоча кідаць жонку... Дыму без агню не бывае... Ты афішыраваў, што ты мяне не любіш, ты гаварыў гэта ўсім