іка — і ты яшчэ болей задраў нос, рашыў, што табе ўсё можна,— і прапаў для сям’і зусім. У нас стала болей грошай, ты часам браў вялікія ганарары, але дзе яны дзяваліся — аднаму табе вядома. Усё роўна я хадзіла і хаджу яшчэ ў тым паліто, што прыйшла да цябе. Ці хоць раз ты сказаў мне: «Жонка мая, хадзем у магазін, купім табе новую сукенку, купім табе новае паліто, бо ў гэтым ты ходзіш сем год, хадзем купім табе новыя туфлі, бо гэтыя выйшлі з моды!» О, не! Ад цябе я гэтага не пачула і ўжо не пачую. Калі нам і даводзілася хадзіць разам у магазін, то мы толькі грызліся, як звяры, ты гнаў мяне, калі я прыпынялася перад чым-небудзь, каб хоць паглядзець, а не купіць, бо купляць у нас не было за што. Пэўна ж, табе, відаць, не было лёгка на душы, што вось другія купляюць, у іх ёсць за што, а ў цябе няма, што ты бяднейшы за другіх, а значыць — горшы, дурнейшы, непаваротлівейшы. Ці ты думаў зусім не тое? Мо думаў: «Не задавішся, будзеш жыць. Я табе нічога не вінен, падзякуй яшчэ богу, што ўзяў цябе замуж, а то звекавала б дзеўкаю...» А ты ведаеш, лягчэй звекаваць дзеўкаю, чым жыць так, як я жыву. Гэта збоку мо каму здалося, што ў нас няма куды дзяваць грошай. Гэта так думалі твае сёстры, думаў той, хто не ведаў нас зблізку. Што ты! Рэдактары, пісьменнік, гэтулькі зарабляюць, такія ганарары! А ты гэтыя свае ганарары мо разносіў сваім пасіям. Бо мне адна кабета сказала, што купіў гэтай рыжай Жане гадзіннік і заручальны пярсцёнак, і што як стаў хадзіць туды, то купілі яны і халадзільнік, і радыёлу, і дарагі, вялікі, на ўсю падлогу, дыван. Мо гэта плёткі, аднак дыму без агню не бывае. Што грошы ты пускаў на вецер, то гэта праўда. Разоў некалькі я ў цябе знаходзіла то дзесятку, то дзве ў патаемным месцы, а адзін раз дзве паперкі па дваццаць пяць рублёў. І куды ты іх дзяваў, адзін бог ведае. Ясна адно: без грошай любоўніца не прыме, калі ідзеш да яе, то трэба ўзяць хоць паўлітру. Вось на гэта ты і хаваў ад мяне грошы. Піў ты, пілі яны. Не ведаў ты ці не хацеў ведаць, што п’яце маю кроў! Маю кроў... Ты апошнім часам зусім расперазаўся, страціў над сабою ўсякі кантроль... ішоў куды хацеў, прыходзіў калі хацеў, маўчаў як сцяна, шкуматаў дзяцей, гыркаў на мяне — то за шкарпэткі, то за трусы, то за беспарадак у хаце. Ты знаходзіў сотні прычын, каб раскрычацца, аблаяць, запалохаць дзяцей і ўцячы самому туды, дзе цябе чакалі пышныя грудзі і гарачыя абдымкі. Ты рваўся з дому, як сабака з прывязі. Нават аднаго дня ў тыдзень не мог уседзець дома, усё бег недзе, усё ўцякаў. І табе толькі аднаму здавалася, што ніхто не ведае, куды ты ходзіш, у якую бібліятэку. Твае таварышы гаварылі мне: бачыў Косцю твайго з бутэлькай у кішэні, пайшоў на Высокую вуліцу; другі раз пайшоў да Роўбы вешаць люстра, прабыў тры гадзіны, прыйшоў выпіўшы... Во, наша суседка Зубкова казала мне: прыходзяць дзве кабеты, адна маладая, насатая, завітая, другая гадоў сорак, але таксама модная, з высокаю прычоскай, расфарбаваная... Яна якраз была на двары, сядзела на лаўцы. Тыя падыходзяць да яе, і старэйшая пытае, дзе тут жыве Драгун. Яна паказала дом, пытае, што ім трэба. Віляюць хвастамі. Потым усё тая ж, старэйшая, пытае, ці праўда, што ён жанаты, ці мае дзяцей... А другі раз, як я была з дзецьмі ў бацькоў, а ты тут гаспадарыў? Памятаеш? Ды зноў як Зубкова да цябе нечага пазваніла... Казала, мо мінут дзесяць чакала, покуль адчыніў. І быў збянтэжаны, сам не свой. А ў пакоі стаялі нечыя туфлі на шпільках. І нехта быў у спальні, яна чула, як нехта хадзіў. Ты забыў гэта? А панчохі ў туалеце? Я такіх зроду не насіла, гэта не мае... А скажы, дзе ты быў на Восьмага сакавіка, на Першага мая? Як паводзіў сябе на Далёкім Усходзе? Ці пішуць табе адтуль? Што ў цябе было з Марынай? Хто каго кінуў і чаму яна адумалася зноў вярнуцца да цябе? Што ты ёй абяцаў? Што развядзешся і жэнішся? Чалавек! Ты зусім страціў сорам, не паважаеш сваіх астатніх валасоў, не паважаеш ні жонкі, ні дзяцей... Нават твае родныя сумняваюцца ў тваёй чэснасці. Маці пытае: «Ну, як Косця, не б’ецца, не п’е? Не ходзіць куды па начах?» Я вочы вырачыла. Чаму б’ецца? Што я такое зрабіла, каб ён яшчэ на мяне руку падымаў? Хіба я гэтага заслужала? А п’е — як і ўсе добрыя людзі, не многа, у меру. А ходзіць у бібліятэку, куды яму яшчэ хадзіць? Дома няма кабінета, каб можна было сесці і што зрабіць. А маці і кажа: «Не пускай ты яго, яшчэ скруціцца. Мужчынам не трэба вельмі волі даваць». Сястра твая, Надзька, прама кажа: «Кідай ты яго, ён цябе не любіць, ён ходзіць да другіх». Твой зямляк Кузьміч прыехаў неяк, ты на Далёкім Усходзе быў, пытае, ці мы яшчэ не разышліся. Чаму? — здзівілася я. Бо ўсе так дома гавораць: Косця спіўся, ходзіць да чужых бабаў, хоча кідаць жонку... Дыму без агню не бывае... Ты афішыраваў, што ты мяне не любіш, ты гаварыў гэта ўсім і кожнаму, хацеў прынізіць мяне перад людзьмі, баяўся браць мяне з сабою ў госці, каб я не засланяла цябе, каб не бачыла, як ты сябе паводзіш, не чула, што гаворыш. Ты забыўся, як на вечары ў Ляўковіча ты плакаў, што ажаніўся без кахання? Як зайздросціў Ляўковічу, што ён жыве з першым сваім каханнем? Я тады гатова была праваліцца праз зямлю і сказала сабе: колькі жыць буду, болей з табой нікуды не пайду, не хачу цярпець ганьбы... Ды, прызнацца, і не было мне ў чым хадзіць, так, як людзям... А ты ўзрадаваўся, што няма ніякага кантролю, што можна што хочаш рабіць, гаварыць, куды хочаш і з кім хочаш ісці... Так міналі гады, а ты нават не глядзеў на мяне, не пытаў, што я думаю і чым жыву, што мяне мучыць і што мне трэба. Ты нават быў рады, што я ад цябе адчапілася... Але я ведала, што рана ці позна вяровачка скончыцца, усё выйдзе наверх. І вось цяпер выйшла! Ты паказаў сябе ва ўсім бляску! Ад цябе адвярнуліся ўсе твае сябры, хоць іх было нямнога, бо ты апошні час не хадзіў да іх, да добрых людзей, а валачыўся да розных шлюхаў. Ты збіраў матэрыял! Збіраў!.. Ты раздаваў, раскідаў, растрачваў сумленне, сваю душу! Ты разменьваўся на дробязі, ты зусім перастаў глядзець на свет цвярозымі вачыма... Усе твае так званыя творы апошняга часу — непрыкрытая распуста, прапаганда сексу, парнаграфія і агідны натуралізм... Я не магу чытаць без агіды ні адно тваё апавяданне на эратычную тэму, таму што там не людзі, не чалавек, а голы звер... П’яны голы звер! І ты яшчэ гэта называеш творчасцю? Каго ты абараняеш? Прастытутак? Лічыш іх нешчаслівымі, пакрыўджанымі лёсам, ашуканымі?.. А твая жонка шчаслівая? Не ашуканая? Не абкрадзеная? І яшчэ кім? Сваім уласным мужам, для якога яна не шкадавала нічога, нават свае крыві... І вось падзяка за маю вернасць, за маю любоў... І так усё маё жыццё: за дабро мне заўсёды плацілі злом. Усе мае лепшыя сябры пад канец станавіліся маімі ворагамі. А ворагі часта абарочваліся сябрамі і памагалі ў цяжкую часіну. Але ад каго, ад каго — а ад цябе я не чакала такога ўдару. Ты адпомсціў мне страшна, жорстка, бесчалавечна: за ўсё, што я, мо сама таго не жадаючы, зрабіла табе кепскага, сказала часам лішняе слова, паказала на тваю слабасць,— ты сабраў у адно і адпомсціў, ударыў з-за вугла... Бо ўсё, што я ні гаварыла, усё, што ні рабіла, было скіравана на адно: мацаваць сям’ю, гадаваць дзяцей, памнажаць наш дабрабыт. Мо я што і рабіла не так, дык прабач мне за гэта, але мэта была ў мяне самая святая, самая чыстая, самая высокая: гонар, спакой і здароўе нашае сям’і...