І, можа, Драгун робіць вялікае глупства, што бярэ на сябе місію абараняць гэты прынцып, але калі гэтага не робіць ніхто другі, то павінен зрабіць хоць бы ён. Калі забілі сцяганосца праўды, ён знойдзе ў сабе сілу і смеласць, каб узняць сцяг!
...І калі ён так рашыў, яму стала лёгка на душы. Ён пачаў жыць толькі гэтаю думкай: дзе б ён ні быў, што б ні рабіў, пра што б ні думаў,— усюды, ва ўсім побач жыло адно нязменнае, цвёрдае, як камень, усведамленне, што галоўнае — гэта, а ўсё астатняе — толькі дадатак, толькі дарога да мэты. Сябе ён не шкадаваў — нехта ж павінен! Успаміналіся высокія словы турка Назыма Хікмета, якія некалі разанулі яго па сэрцы сваёю праўдаю і глыбінёй:
І калі ты гарэць не будзеш,
І калі ён гарэць не будзе,
І калі я гарэць не буду,
І калі мы гарэць не будзем,
Дык хто ж тады разгоніць змрок?
Шкада было толькі дзяцей, жонкі, бацькоў — сваіх і жончыных. Бацькі хочуць, каб іх дзеці і ўнукі былі шчаслівыя. Тады толькі яны паміраюць спакойна. А ён шчасця не даў, нават хоча адабраць у іх надзею на шэрае звычайнае жыццё... Але ўспаміналіся сотні і тысячы, якія ішлі ў імя... ахвяруючы ўсім, нават большым, чым ахвяруе ён. Праўда, яны-то ішлі на подзвіг... А ён зробіць нешта процілеглае подзвігу — звычайнае злачынства... Хто даў яму права судзіць чалавека? Хто??? а мо тыя, што спяць ужо колькі дзесяткаў год вечным сном па міласці гэтага чорнага крытыка? Няўжо ніхто ніколі, паміраючы, не пракляў яго чорную душу, не сказаў сам сабе: «За мяне адпомсцяць!» Сказаў, не можа быць, каб не сказаў! Чалавек заўсёды верыць, што праўда і справядлівасць перамогуць!
55
Праз тры гады пасля апісаных падзей, хмарным вераснёвым ранкам з цягніка на Мінскім вакзале сышоў барадаты пасажыр у шэрым плашчы. Ён быў сярэдняга росту, трохі сутуліўся. На выгляд яму можна было даць гадоў сорак — у густой барадзе сям-там прабіваліся сівыя валасіны. Запалыя вочы піўнага колеру пазіралі на свет падазрона і з чаканнем. Шапка, такога ж, як плашч, шэрага колеру, казырком хавала гэты ўважлівы, учэпісты погляд, якім пасажыр акідваў людзей.
Ён пастаяў у доўгай чарзе да таксі, перакідваючы з рукі ў руку невялікі рыжы чамадан, які выйшаў з моды сама мала гадоў дзесяць.
Стомлена сеў у таксі на задняе сядзенне і сказаў шафёру:
— Гасцініца «Аэліта».
І больш за ўсю дарогу не прамовіў ні слова, углядаўся ў акно машыны, азіраў дамы, вуліцы, людзей, часам усміхаўся нейкім сваім думкам, часам хмурыўся.
Расплаціўшыся з шафёрам, пайшоў развалістай цяжкай хадою ў гасцініцу. На яго шчасце, месца якраз было. Яму далі асобны пакой на пятнаццатым паверсе з відам на возера. Было ўсё, што трэба: ложак, стол, тэлефон, ванна. Ён распрануўся, зайшоў у ванную, пусціў ваду. Потым падышоў да акна, задумаўся. Возера! Тое самае возера, з якога пачаўся яго сямейны круг. Чорт вазьмі! Цяпер з яго скончыцца апошні, заключны круг... Раптам у рытм яго думак уварваўся напорысты шум вады. Вада, вада... Салёная, марская... А гэта прэсная, звычайная, наша вада...
Ён крута павярнуўся на абцасах, стаў распранацца. Скінуў грубы шарсцяны світар, які яшчэ, здавалася, пахнуў морам, бялізну, пайшоў у ванную. Адрэгуляваў ваду. Мыўся доўга, з гадзіну.
Потым спусціўся ў бар паснедаць, узяў у кіёску свежых газет і ўзняўся на ліфце на свой пятнаццаты паверх.
— Цяпер трэба выспацца,— сказаў ён сабе.
Лежачы ў пасцелі, праглядваў газеты. Пішуць пра ўраджай, пра бульбу, фельетон пра дробнага жуліка, заметка пра браканьера. Там было пасяджэнне, там пленум. За мяжой — па-ранейшаму забастоўкі, урадавыя крызісы, атамны псіхоз. Жыццё ідзе... А вось гэтая самая «Літаратура і мастацтва». Тут па-ранейшаму спакойна, ціха і гладка: крытыкуюць з аглядкай, хваляць баючыся...
Даўно ён не чытаў. Даўно... Цікава, што яна напіша праз пару дзён. Цікава... Ці будзе яго некралог?.. А мо з партрэтам?
Так ён і заснуў з газетай у руках. Снілася яму мора, магутны шторм кідаў іх сейнер, як трэску, а капітан, «марскі воўк» Амелька, крычаў яму на самае вуха: «Прывыкай, барадач, і не такое яшчэ будзе!» Потым ён неяк апынуўся ў поездзе, яго праводзілі хлопцы з сейнера, ціснулі яму рукі і цалаваліся на развітанне, сунулі ў кішэні бляшанкі крабаў і ікры... Потым яго трэсла ў вагоне, нібы той імчаў не па рэйках, а па цаліку — па сопках, па гарах, па бездарожжы. Прачнуўся нечакана ад моцнага голасу: «Станцыя Мінск». Гэтае слова адазвалася ў яго сэрцы шчымлівым болем. І ён прачнуўся. Глянуў на гадзіннік: было тры гадзіны дня.
Ён устаў, апрануўся і сеў за стол пісаць лісты. Усяго штук дзесяць. Дастаў з заношанай запісной кніжкі старыя адрасы, надпісаў канверты. Адваротнага адрасу не падпісваў.