За Шукевічам выступіў лысаваты рухавы Крыцкі, бывалы чалавек, вопытны празаік, які пасля рэабілітацыі доўгі час працаваў рэдактарам у выдавецтве. Гаварыў ён хутка, спяшаючыся, нібы баяўся, што яго пераб’юць або не дадуць дагаварыць да канца свае думкі.
— Мяне здзівіла, калі я пачуў, што ў выдавецтве раман выкрэсліваюць з плана. Твор Драздова — цікавы і арыгінальны. Натуральна, што ў маладога аўтара можна знайсці невялікія завіхрэнні, выкліканыя творчымі пошукамі. Шкодзіць раману жаданне здзівіць, паманернічаць.
Крыцкі хуценька сказаў, хуценька сеў, агледзеў усіх: хто за ім?
За ім выступіў крытык Ярашэвіч, адказны сакратар таго часопіса, дзе друкаваўся раман. У Ярашэвіча былі вялікія пукатыя вочы, вузкі, як сціснуты, нос і чаканная пракурорская дыкцыя.
— Я згодзен з усімі тут выказанымі думкамі. Мы ў часопісе ўхапіліся за гэты твор таму, што ён цікавы, а вобразы моладзі — надта арыгінальныя. Мы адчувалі, што аўтар не зусім справіўся з матэрыялам, але не хацелі яго збіваць на газетную мову і стыль. У мове шмат крыўляння, манернічання. Мне здаецца, што рэдактару Драгуну часам было не пад сілу пераканаць аўтара паправіць сёе-тое. Ці не запрасіць больш вопытнага рэдактара?
Драгуна гэта нічуць не пакрыўдзіла: у такіх выпадках «запрашаюць больш вопытных» рэдактараў.
Амаль усе, хто тут сядзеў, ужо выказалі свае меркаванні. Пятым папрасіў слова галоўны рэдактар Быліна. Тон яго выступлення быў рэзкі.
— Скажу адразу, што аўтар зрабіў памылку, калі не ўлічыў тых заўваг, якія яму зрабілі ў часопісе і даў усё тое, што хацеў, а рэдактар за гэтым не прасачыў. Не было там многіх анекдотаў, пошлых мясцін, пахабшчыны... Відаць, аўтару захацелася паарыгінальнічаць... Ёсць у рамане бясспрэчныя вартасці, але хапае і чужароднага, непатрэбнага. Пісьменнік не асіліў усяго матэрыялу і не здолеў зрабіць належны адбор. Рэцэнзент слушна заўважыў пэўную імпрэсіяністычную манеру аўтарскага пісьма. Як мне здаецца, аўтару абавязкова трэба ачысціць твор ад выпадковага, наноснага, ад моўных выкрутасаў. Па-другое, трэба пайсці па лініі больш выразнага стаўлення аўтара да кожнага з вобразаў. Нельга ні ў якім разе нагнятаць адмоўнае, а такія сцэны ў рамане ёсць. Трэба не плакаць па дэталях, калі яны не іграюць на вобраз, і па словах, якія рэжуць вуха. Пасля дапрацоўкі раман можна выдаваць.
Дайшла чарга да аўтара. Далі слова і яму.
Драздоў гаварыў ціхім, змучаным голасам. Ён падзякаваў за крытыку, за заўвагі і за добразычлівы тон.
— Пастараюся раман дапрацаваць,— сказаў ён у заключэнне.— Хачу толькі зазначыць, што манернічання ў мяне няма, бо пішу той мовай, на якой гавораць у нас, якой гавару сам. Трэба яшчэ адзначыць, што рэдактар мне многа памог. Яшчэ раз дзякую...
— А што рэдактар на гэта скажа? — спытаў Шукевіч, калі надышла паўза.
Драгун адмовіўся выступаць, бо адчуваў, што стане гаварыць рэзка і толькі напсуе.
— Мне няма чаго сказаць... Я падпісаў раман у набор... Маю думку на гэты конт у выдавецтве ведаюць,— сказаў ён толькі і сеў.
Цяпер усе глядзелі на дырэктара. Заставалася яго апошняе, важкае, рашаючае слова. І яго тут жа пачулі:
— Я застаюся пры сваёй думцы: у такім выглядзе раман выдаваць нельга. Не ўпэўнены, ці варта пераносіць кнігу на наступны год. Не ўпэўнены, што рэцэнзент у газеце памыліўся. Уражанне ад твора ў мяне вельмі кепскае. Ідэя не праяснена, вобразы цьмяныя, няма ў творы значных падзей. Мо толькі пасля перапрацоўкі можна будзе вырашаць, выдаваць твор ці не.
Але з апошнім ніхто не захацеў згадзіцца.
Урэшце дырэктар даў згоду перанесці раман на наступны год.
І яшчэ вырашылі памяняць рэдактара.
24
Кажуць, што як цесна ў хаце, то трэба спачатку паўносіць у яе ўсё, што толькі можна, а потым выставіць тое, што замінала,— і адразу стане прасторна.
Нешта падобнае адчулі Драгуны: ад іх пайшла нянька. Такога спрыту ад яе ніхто не чакаў: ціхая, сарамяжлівая, непаваротлівая, а не агледзеліся, як праз два гады знайшла сабе салдата, распісалася, бо ён дэмабілізаваўся, і разам паехалі на цаліну.
За сталом сабралася сямейная рада: Драгун, Вера і малая Валька. Канчалася нядзеля, вячэралі. Спачатку елі моўчкі, кожны заняты сваімі думкамі.
— Мама, а дзе Наташа? Яна хутка прыйдзе? — спыталася Валька.
— Бач, дурненькая, яшчэ не разумее. Наташа не прыйдзе, яна паехала далёка-далёка. Мы будзем без яе...
— Ну і добра. Мне з табою будзе лепей,— і дзіця прытулілася да маткі.
Вера абняла дзіця, пагладзіла па русай галоўцы.
— І куды нам цябе падзець? У яселькі хочаш? — у голасе яе чуліся слёзы.
— Хачу...
— А да бабкі, да дзеда хочаш?