— Каго бярэ, а каго і не! Мяне не бярэ! — Савош стукнуў кулаком па стале.— Ты вось мне скажы,— глянуў ён на Драгуна,— чаго гэта ты яшчэ свой язык ломіш? Чаму не гаворыш, як усе мы: ён, я, яна?
— Браце, гэта доўга тлумачыць... Хіба я ламлю свой язык? Гэта ж ты ломіш. А думаеш — я...
— Чаго там, Драгун звязаны з работай,— сказаў Кузьміч, дастаючы папяросу, але так і не прыпаліў яе, толькі памяў у пальцах.— Гэта яго рабочая мова. Ты хочаш, каб і ён пісаў і гаварыў па-руску? Тады тут ужо была б не Беларусь.
Савош прапусціў Кузьмічовы словы міма вушэй. Ён пастукаў відэльцам па сподку і сказаў, усё так жа гледзячы Драгуну ў вочы:
— Растлумач, чаму я, а не ты?
— А як гавораць дома твае бацькі? — спытаўся Драгун.
— Дык пра іх і куры не пяюць. Яны адсталыя.
— Выходзіць, яны больш свядомыя за свайго гарадскога сына, бо не адарваліся ад роднае глебы. А ты — без каранёў, перакаці-поле: куды вецер, туды і ты.
— Як я бачу, мала цябе вучылі... А ўвесь рабочы клас? А інтэлігенцыя? Усе гавораць па-руску. А ты адзін мо на ўвесь Мінск. І яшчэ называеш нас адсталымі. Ты не ўлавіў дух эпохі!
— А скажы, ты лічыш сябе беларусам ці рускім?
— Беларусам, чаму гэта рускім? — пакрыўдзіўся Савош.
— Дык які ж ты беларус, калі гаворыш па-руску?
— Так усе гавораць. І я гавару. А што тут такога?
— А чаму рускі ў Мінску не хоча гаварыць па-беларуску?
— Навошта яму? І так ён усё разумее.
— То навошта ж нам падладжвацца пад яго?
— Хочаш не хочаш, падладзішся... Пойдзеш да дырэктара што падпісаць ці да начальніка цэха, дык што, будзеш яму па-вясковаму тлумачыць? Спытаеш па-руску. Ён мо і сам беларус, але чалавек адукаваны, даўно забыў сваё...
— Пастойце, хлопцы,— перабіў Савоша Кузьміч.— Я хоць і сам гавару па-руску, таму што школу канчаў рускую, ва універсітэце пяць год — таксама па-руску, але лічу, што гэта ўсё ж няправільна. Кожны народ мае права і павінен гаварыць на роднай мове. Калі ж гэтага няма — значыць, нешта не так...
— А чым руская горшая за беларускую?
— А чым беларуская горшая за рускую? — пытаннем адказаў Кузьміч.
— Дык чаму ж ты гаворыш па-руску? — насядаў Савош.— Выходзіць, што горшая!
— Груба кажучы, так зроблена.
— А хто зрабіў? — дапытваўся Савош.
Драгун ужо падумаў, што гэтага хлопца голымі рукамі не возьмеш, хоць у яго і пяць класаў. Якраз такія людзі вельмі лёгка паддаюцца першаму ўражанню, і іх тады нельга пераканаць, што яны памыляюцца. Доказаў для іх ніякіх няма: яны вераць слепа. Гэтым яны як карысныя, так і небяспечныя.
— Наш урад,— ужо неяк няўпэўнена адказаў Кузьміч.
— Які наш? Саюзны ці беларускі?
— Відаць, тут няма розніцы...
— Значыць, наш урад згодны з саюзным... Дык чаго ж тады хацець? Справа дзяржаўнай важнасці... Навошта нам трымацца за старое? Вось нас ужо большасць гаворыць па-руску. А меншасць павінна заўсёды ісці за большасцю. Дэмакратычны цэнтралізм, самі разумееце.
— Савош вельмі лагічна разважае,— заўважыў Драгун.— Вывад напрошваецца сам: наша мова не рабочая, фактычна не дзяржаўная, таму ты, я, пяты, дзесяты не звязаны з ёю практыкай. Яна нам непатрэбная. Гэта як выхадны касцюм, які мы апранаем раз у тыдзень ці радзей. Мы ад яго адвыкаем... Мова — адзежа душы, як казаў наш паэт Багушэвіч. Па ёй нас і адрозніваюць ад іншых народаў. Які ж ты беларус, калі ты сваю душу апрануў у чужую адзежу? Ты ўжо рускі, хочаш гэтага ці не. А назва застаецца ўмоўна. Справа не ў назве... Але той, у каго мацнейшая душа, носіць яшчэ сваю адзежу, а ў каго слабейшая — той ужо прамяняў на больш сучасную, зручную і, як яму здаецца, універсальную...
— Чаму ў мяне слабейшая душа? — ускіпеў Савош.
— Таму, што ты пойдзеш туды, дзе лягчэй, дзе лепш, дзе больш плацяць... А я застануся дзе трудней, дзе горш, дзе... Той, хто выракся роднага, чужога вырачацца яшчэ хутчэй, хай толькі гэта стане яму выгадна...
— Ты думаеш, мяне гэтым вельмі ўкалоў? Нічуць! — сказаў абыякава Савош і штучна пазяхнуў.— Я нездарма спачатку ў цябе спытаўся, чаму ты жывеш у гэтай нары. Цяпер мне ясна. Ты тут яшчэ доўга праседзіш... Бо ў цябе адсталыя погляды на жыццё... Хоць цябе і вучылі пятнаццаць год. Зразумей! Гэта табе гаворыць рабочы клас, а не абы-хто!
29
Калі ў чалавека якая бяда, то ён не бачыць сонца. А калі на душы радасць, то і ў асеннюю слоту яму спяваюць птушкі.
А ў Драгуноў нешта ўсё перамяшалася. На гарызонце пачала вырысоўвацца работа для Веры.
Неяк Гушчынскі пажартаваў, што Івановіч, загадчык сельскагаспадарчай рэдакцыі, застаецца без работнікаў: адразу пайшло ад яго два чалавекі. Драгун умяшаўся ў размову і сказаў, што ён ведае чалавека, былога заатэхніка, які шукае работы.