Свае. Усё чытаецца з паўслова — і знакамітая бялявасьць, і тонкія ноткі ў голасе, якія можна назваць высокімі і якія так часта зрываюцца ў нашых дзеячоў, і партызанская зацятасьць — рашуча ўсё, што ты ведаеш, і яшчэ трошкі. І адметнасьці гаворкі, асабліва гэтыя -сь і -ць, настолькі сьвісьцячыя і ценкія, што пазайздросьцяць заваконныя птушкі. Чамусьці ўсе нашы так саромеюцца ў прысутнасьці роднае мовы, што самі паціху пачынаюць цэкаць і сьцікаць на ўсе лады, аж заслухаесься. І, канечне, фенаменальнае беларускае вымаўленьне, такі неразборлівы сьпеў з такім мудрагелістым суправаджэньнем, на такіх ухілістых паўтанах, што быццам бы чуецца тое, што хацелася б, і тым жа часам хто яго знае, што ён толькі што там сказаў...
Увогуле, мне ўсё больш здаецца: беларуская ўнікальнасьць — гэта да слова «ўнікаць».
Сем землякоў. Угадай, хто зь іх раскручваў мяне. Цяпер я прынамсі трох знаю. Калі-небудзь, можа, сустрэнемся ды пагаворым.
* * *
Глухая сірэна адбою.
Гэта сігнал. У хатах па ўсёй Валадарцы ўсчынаецца стоенае варушэньне.
— Віця, на вока, — кажа Серж. — Паша, давай шкарпэтку.
Так, я яшчэ ўчора абяцаў яму сваю памытую шараватую шкарпэтку. Ён паглядзеў: пойдзе.
Расплятаюць чацьвёра. Серж корпаецца зь лязом i высноўвае сярод пухнатых абрыўкаў сапраўдныя ніткі. Адна, дзьве, тры. Мы ўтрох хуценька пачынаем змотваць бясконцыя струны — кожны сваю: белая, мая чырвоная і яшчэ раз белая. Я ўсьмiхаюся. Серж глядзіць на мяне:
— Памасьці, значыць...
Пальцы стамляюцца. Струню ціўкаюць, расчэпленыя міжсобку, i здаецца, што чацьвёра зэкаў сабралiся тайком i засяроджана выцягваюць з арнаментальных тканых узораў ціхую музыку, нязбыўную і манатонную.
Гэта яшчэ ня ўсё. Потым усе ніткі, складзеныя ўчацьвёра, будуць уручную скручваць на асадках, да болю ў зьнямелых пальцах, і расьціраць у далонях, мацуючы сілай трэньня ў адзіны шпагат. Урэшце, скручаны зь бел-чырван-белага конь мае зыходны, такі ж шараваты, як у шкарпэткі, выгляд. Хатні конь — гэта сувязь. Зараз яна нам спатрэбіцца.
І вось у сьценку б’юць чатыры глухія ўдары. Цынкуюць суседзі. Серж дастае, цішком размотвае каня каля кратаў:
— Дзёма, прычал. Вока там закрылі, хутка; Паша, на сьценку.
Я прабіваю чатыры ў адказ: працуем. Яшчэ раз глухія тры: рыхтуйся. Цяпер гатова.
Гулка шоргае за сьцяной; Дзёма, засеўшы на кратах, маякуе: ёсьць! Абрывае грузік (пушка запалак, набітая хлебным мякішам), таропка падцягвае павуцінку і вяжа вузлы. Б’ю «дома».
— Хутка давай, падыходзіць! — сіпіць ад дзьвярэй дзядзь Віця.
У жалюзі кратаў нешта шарготка трапечацца, як матылькі. Сэрца трымціць ня менш. Пакецік з булёнам, газеціна «братве» і запіска.
Гэта табе. Я знаю, ад каго.
Усе па койках! — i незьмігутнае вока ўжо абшарвае позіркам камеру. Я цiхаруся тварам да сьценкі і нiшачкам разгортваю.
Здаровенька, брацішка. Часік у радасьць. Прачытаў тваю пісаніну. Ну што сказаць: неяк сумнавата ўсё гэта. Канечне, у турме ўсякае бывае, час ад часу сам з сабойразмаўляць пачынаеш — бачу, i ты гэтым заняўся. Разумею, сядзець ня мёд, але ж трэба было народу збацаць нешта гэткае, баявтае, «Жыве Беларусь», словам. Вайна ўсё-таю.
Зрэшты, у адным твая рацыя: галоўнае — верыць. Астатняе, у прынцыпе, сумятня.
Ліпень 1998 г.
ЛІСТЫ ЗЬ ЛЕСУ
ЛЕС ЯК ЛЁС
Калі на міліцэйскім «жыгулёнку» мяне везьлі са сьпецкамендатуры Ветрына ў лясгас у вёсцы Малое Сітна, амаль усе 50 кіламетраў ад Полацка паабапал дарогі стаяў лес. Дастаў мапу, і ў вочы адразу кінулася: Залесьсе, Запалянкі, Замхі, Дуброўка, Бярозна, Алешча... Поўнач Полаччыны нароўні з глухім Палесьсем Лельчыцаў — самыя нетры Вялікага Беларускага Лесу. З таго часу, як Іван Жахлівы ў Інфлянцкую вайну папаліў усе ваколіцы Полацка, на паўтысячы гадоў тут запанаваў гушчар.
За Саветамі ў гэтых лясох і балотах зрабілі найвялікшы ў Еўропе Дрэтуньскі вайсковы палігон. Жаўнеры рэгулярна выпрабоўвалі ў беларускім лесе моц савецкай зброі, і грыбнікі не маглі прарвацца цераз ачапленьні да багатых на баравікі мясьцінаў.
Малое Сітна сярод гэтага спрадвечнага лесу, на беразе Палаты, — своеасаблівы фокус траціны тэрыторый Беларусі. У шырэйшым сэнсе — увасабленьне глухое, аддаленае і аддзеленае ад горада беларускае вёскі, галоўнай базы Лукашэнкавага электарату і адначасова мацерыка беларускай мовы ды традыцыі, які Зянон Пазьняк заклікае адрадзіць яшчэ з канца 1980-х.
Народ жыве зь лесу. Бальшавікі ніяк не маглі арганізаваць у Малым Сітне калгаса, бо вяскоўцы амаль не аралі зямлі — зьбіралі грыбы, ягады, шышкі, займаліся паляваньнем ды рыбалоўствам. Дый цяпер сапраўдная ўлада тут — не сельсавет і не ўчастковы, а «Полацклес» у асобе начальніка лесапункта, які распараджаецца транспартам, палівам, сувязьзю ды самім лесам.