Вось якія словы данёс да нас ягоны «Рэферат на калядны сход беларускай грамады 1903 года»:
«<…>Кажаце, панове, што беларус свае народнасці не знае і нічога пра яе не цяміць… Вота ж мяне гэта вельмі за сэрца чапіла, як кроў з крыві і косць з косці беларуса <…>. Яно то трохі і не так, як бы трэба было, але ўсё ж такі яны цямяць, што не маскалі і не палякі <…>.
Шмат хто з цяперашніх інтэлігентных юнакоў на пытанне, да якой народнасці яны сябе далучаюць, адказваюць, што яны людзі, — вышэй за ўсякую народнасць.
Калі яны хочуць служыць на дабро ўсяму чалавецтву, то гэта рэч — вельмі высокая і красная, але ўсё ж не разумею, каб яны былі слабодны ад нацыянальнасці. Выходзіць, што ніводзін беларус не можа быць чалавекам у поўным значэнні гэтага слова, а нібы, каб стацца чалавекам, трэба адрачыся і народу свайго, і мовы свае.
Па-моему, адракаюцца ад свае народнасці толькі тыя людзі, што не маюць сумлення».
У гэты час яскрава выяўляецца празаічны талент Каруся Каганца. Адно за адным з-пад яго пяра з’яўляюцца ў газетах «Северо-Западный край» і «Минский листокъ» апавяданні «Прылукі», «Чым болей хто мае…», «Бывалы Юр у Мінску», «Навасадскае замчышча», «Вiтаўка», «Засульскае турэ», «Халера 40-га року», «Ахота віцгубернатара на вядзьмедзя», «Такая доля» i іншыя — своеасаблівыя апрацоўкі народных легендаў i паданняў ды яркія тыповыя абразкі з жыцця.
«Другога такога знаўца псіхікі і быту беларусаў, як Каганец, беларусы дагэтуль ня маюць паміж сваёй інтэлігенцыі, — адзначаў В. Ластоўскі. — Гэта асабліва кідаецца ў вочы пры азнаямленні з яго мастацкай творчасцю: з паміж усіх новачасных беларускіх мастакоў толькі адзін Каганец умеў нарысаваць сапраўдны тып беларуса…».
Паспрабаваў раскрыцца пісьменнік i ў драматургіі — у . ім напісана народна-філасофская выкрывальніцкая п’еса «У iншым шчасцi няшчасце схавана», якая адна з першых адкрывала ў нашай літаратуры тэму беларускіх Бандароўнаў: маладую дзяўчыну Марылю пан, пакрыўдзіўшы, звёў у магілу...
Але ў час, калі, як пісаў ва ўспамінах пра Каруся Каганца А. Уласаў, «самая дубовая Аляксандраўская рэакцыя і сыстэма абрусіцельства была ў поўным росквіце», калі «адазвацца гімназісту, што ён беларус, было тое самае, як… голым прайсьці па вуліцы» (Беларускі шлях, 1918, № 52), Каганцова нацыянальная прасвета не магла застацца незаўважанай — ён зноў страчвае працу, і каб хоць крыху зарабіць на жыццё, займаецца разьбою i маляваннем...
…І — насуперак усяму — яшчэ ярчэй загараецца грамадска-палітычнай дзейнасцю.
Вясной . Іван Луцкевіч прыступіў да стварэння новай палітычнай арганізацыі – «Беларускай рэвалюцыйнай грамады» (БРГ). Але ў маі таго ж года ён быў арыштаваны за кантакты з расійскімі эсэрамі. Пасля вызвалення з турмы ў сярэдзіне таго ж года І. Луцкевіч быў высланы ў Менск. Тут і была канчаткова створана новая арганізацыя. Акрамя саміх братоў Луцкевічаў (Івана і Антона) у яе ўвайшлі К. Кастравіцкі, В. Залязей, І. Блонскі, А. Шыбуня, А. Уласаў, А. Трэпка, К. Яноўская і інш.
Карусь Каганец стаў адным з першых заснавальнікаў Беларускай Сацыялістычнай Грамады (БСГ) («пераемніка» БРГ), членам яе Менскага камітэта. Ён прыняў удзел у Першым беларускім сялянскім з’ездзе ў Менску, у другім з’ездзе БСГ, у шэрагу нарадаў. Ён дапамагаў распрацоўваць ix праграмы i рэзалюцыі.
Многія ў той час маглі бачыць на вуліцах Менска прысадзістую постаць Казіміра Кастравіцкага, гарбатага, з доўгімі, ледзь не да каленяў, рукамі, у даматканым каптане — летам, у простым кажуху — зімой, з самаробнай кульбай, з нажом у боце, чалавека, які пры сустрэчах і размовах стараўся сцвердзіць адно: «Беларусь трэба падымаць!».
Ён зноў i зноў звяртаўся да агітацыі — прамовай i вершам.
І — друкаваным словам…
12 снежня . Мікалай ІІ падпісаў указ, які здымаў у «дзевяці заходніх губернях Расійскай імперыі» ранейшыя абмежаванні на афіцыйнае выкарыстанне «мясцовых» моў, у тым ліку і беларускай. Адмянялася забарона друку на нацыянальных мовах…
Вялікае значэнне для папулярызацыі беларускага слова меў у той час выхад падрыхтаванага Карусём Каганцом зборніка «Казкі» — легальна, са згоды цэнзуры, у друкарні К. Пянткоўскага накладам у 5 000 асобнікаў. Ідэю выдання кнігі ўзрошчваў і Вацлаў Іваноўскі, слынны дзеяч беларускага нацыянальнага адраджэння, які пазнаёміўся з Карусём Каганцом у ягонага брата, лідскага лекара Амброзія Кастравіцкага. Амброзій Карлавіч і фінансаваў падрыхтаванае братам выданне (і гэта яго ініцыялы былі пазначаны на тытульнай старонцы: «А. К.»).