Вітаўт. Я нікога не выдам.
Лосеў. Стоп! Як так не выдам? Вы ж толькі што сказалі, што нікога не ведаеце... Га?
Паўза.
Вітаўт. Я гэта... у тым сэнсе, што... не ведаю.
Лосеў (са знішчальнай пагардай). Фінціць пачынаеце... шчанюк? Выкручваецеся, баязлівец... Трус! Насцеражылі свае маленькія, мякенькія вушкі... мужчына, які так і не адбыўся? Лічылі, пэўна, што велічыны. А вам сапраўды паненкам у альбомы пісаць.
Паўза.
Вітаўт (з гонарам). Досыць, вы!.. Даўно мне хочацца кінуць у вашу... пысу пару сапраўдных слоў. Але зарубіце на сваім фіскальным носе, што я... я адзін буду адказваць... Што я ні-ко-га не прадам, бо я не з бітых кантаністаў, як вы, і не з хамскіх падпявал, як іншыя...
Лосеў (ціха). Хм...
Вітаўт . Я дваранін, я рыцар, і ў мяне свой саслоўны гонар... Так што можаце не нюхаць далей мяне. Дарэмна стараецеся.
Паўза.
“Мой юны друг...” “Хлопчык”. Вас у мае дзевятнаццаць год розгамі хвасталі... Вы тады для фельдфебеляў па піва бегалі... хам... А я батальёны, палкі вашы, як трусікаў, ганяў... Я... Трус... Я – Парафіяновіч, камісар Магілёўскай губерні.
Лосеў (з удаванай уражанасцю). То гэта – вы?
Вітаўт. Я!
Паўза.
Лосеў. Каледа старая... То гэ-т а, значыць, вы?.. Сапраўды рыцар. Муж... I гэта пры такой маладосці.
За тонам бязмернай павагі ў яго словах гучыць страшны, бадай непрыкметны здзек, але Вітаўт яго не заўважае. Вочы яго гараць, твар амаль прыўкрасны.
Я памыліўся з альбомнымі паненкамі. Такога вас і Жанна д’Арк пакахала б...
Паўза.
Чым жа вы маглі стаць, калі ўжо зараз?!
Вітаўт (глуха, горда і спакойна). Цяпер ужо нічым.
Лосеў. Т алент дзяржаўнага мужа. У яго дзевятнаццаць год?
Вітаўт. Мы – усе маладыя.
Лосеў. Т-так... I пры такіх здольнасцях увогуле – другарадная роля. Інспектар малаважнай губерні. Нейчы папіхайла... Паштальён чужых загадаў.
Вітаўт. Я паштальён, і я... ганаруся гэтым.
Лосеў (пільна гледзячы на яго). Т-так... Другі раз у самыя небяспечныя месцы. Фарпост Магілёўшчыны. Асуджаны на смерць Мінск... Як знарок...
Вітаўт. Значыць, вераць: магу.
Лосеў (узважваючы словы). Ой не-е... Нешта не тое. Вы што, не ведалі, едучы, што тут – усё... што ехаць сюды можа толькі смяротнік?
Вітаўт. Не.
Лосеў. Скажыце, а ў кіраўніцтве – я не пытаюся пра імёны – не было нікога, з кім у вас былі старыя звады?
Вітаўт. У мяне няма ворагаў.
Лосеў. У кожнага ёсць ворагі... Толькі высакародны іх не заўважае. Няўжо вы думаеце, што я, напрыклад, аддаў бы заваяванае мною месца без барацьбы?.. Нават больш вартаму яго...
Вітаўт. То – вы...
Лосеў. О-ой, друг... Падумайце над прычынай, чаму вас піхаюць у небяспечныя месцы, як цар Давід – Урыю... Ну, там зразумела, жонка Урыі спадабалася цару... А вы?
Вітаўт здрыгануўся, і Лосеў заўважыў гэта.
А можа, і сапраўды жанчына. Вы ж малады, прыгожы, адважны... словам, небяспечны.
Вітаўт (з ноткай хістання). Не.
осеў. Т-та-ак... Жанчын вы не дзя-лі-лі... А як наконт славы?
Вітаўт. Мы не кар’ерысты.
Лосеў. Рэвалюцыя – адна з самых хуткіх кар’ер. Няхай за кошт рызыкі... I раптам – побач мацнейшая фігура...
Вітаўт. Н-не...
Лосеў (з узрастаючай упэўненасцю). Ён мог заўважыць, што пешка стала прахадною і можа зрабіцца ферзём паўстання.
Вітаўт. Не хлусіце на высакародных людзей.
Лосеў. Крый божа. Я ж і не пытаюся імён... Не скажаце. Не з тых... Скончым допыт... Толькі ў пратакол запішу. (Піша.)
На Вітаўта з кожнай хвілінай страшней глядзець.
(Разважліва.) Подла... Адкупіліся вашай галавой... Прахадная пешка. Ведалі, што не прадасцё, загінеце адзін... I загінеце адзін... I загінеце... Слаўны, мужны вы чалавек. (Піша.) Стары метад гнюсных палітыкаў. Урыю – пад стрэлы, лаўры ягоныя – на чало, жанчыну – да сябе ў ложак... (Амаль пад нос.) Магчыма, якраз цяпер... Такія гэта ўмеюць...
Вітаўт. Не! Не! Не!
I тут Лосеў устае, нагінаецца, у вачніцах яго цені.
Лосеў. І-мя?!
Вітаўт. Я ненавіджу! Я заўсёды ненавідзеў яго!
Лосеў. І-мя-а!
Вітаўт. Жыў пад прозвішчам Макарэвіча. Цяпер? Здаецца... Ві-т а-жэ-нец.
Лосеў. Імя!
Вітаўт. Жыве ў Свентаянскіх мурах.
Лосеў. Імя.
Вітаўт. Кастусь Каліноўскі.
Акт трэці
Карцiна адзінаццатая
Абсерваторыя ў Свентаянскіх мурах. Старадаўнія зорныя сферы, бронзавы секстант , тэлескопы. У цёмных кутах таямніча пабліскваюць сімвалы знакаў задыяка. На ўсім пячаць занядбанасці. За вокнамі начны заснежаны дворык Пачобута. Сходы вядуць на падмосткі да двух тэлескопаў у невялічкіх вежах з купаламі. Створкі аднаго купала трошкі рассунутыя, і ў шчыліну відаць зімовае зорнае неба. Вызарыла буйна. На мароз... У абсерваторыі Каліноўскі, Чортаў Бацька і Марцявічус. Пархвен гадуе жмудзіна.
Кастусь. Ціха ў цябе. А я за два крокі, а шум.
Марцявічус. Чаму сапраўды ціха?
Кастусь. Былы універсітэт . Мікалай яго закрыў. I абсерваторыя пасля пажару не працуе.
Марцявічус. Такая безліч залаў – і на замку...
Кастусь. То і добра. Табе тут бяспечна, хоць “Бітву” танцуй.
Марцявічус. Не кажы... Быццам людзі вымерлі на зямлі... Нават зоры – непатрэбны... Нібы паўсюль пустыня, адзін я жывы.
Кастусь. Яны гэтага і хочуць, пустыні... Дай ім волю – яны нас назаўжды ад зор адвадзяць.
Паўза.
Маеш рацыю: пустыня... Адвучылі на зоры глядзець... Час такі...
Чортаў Бацька. А будзе іншы час?
Кастусь. Павінен быць.
Марцявічус (лёг на спіну). А я ўсімі начамі гляджу на зоры... Тысячы светаў... Часам гляджу ў тую трубу: Стажары, Батыеў Шлях... А месяц такі васпаваты.
Чортаў Бацька. Ёсць там людзі?
Кастусь. Ніхто не ведае. Можа, і ёсць.
Марцявічус. Цікава, ці так дрэнна яны жывуць, як мы тут, на зямлі.
Кастусь. Напэўна, не. Так дрэнна, як мы, людзі жыць не павінны... Караліна нешта спазняецца...
Аднекуль знадворку, як воўчае выццё, чуюцца галасы. Першы да спуду блізка, іншыя – далей і далей. “Слухай! Слухай! Слу-ха-а-й!” Вакол палаца пераклічка.