Чортаў Бацька. Гэ... Наконт нашага папа - як у ваду глядзеў...
П а д а р о ж н ы. То што ўсё ж вашы мужыкi рабiць збiраюцца?
Гарэлiха. Скора ўбачыш.
Падарожны вiдавочна непакоiцца.
Падарожны. Чаго-то вы тут седзiцё? Як прыклееныя, як госцi... "Надвор'е якое цёплае. Каб быў госцем - даўно б дахаты пайшоў".
Чортаў Бацька. Ды тут зараз народу будзе - поўна... О! Спаймалi-такі... Вядуць...
Здалёк чуваць гоман натоўпу.
Падарожны. Хто вядзе? Каго?
Чортаў Бацька. Царскага злачынца. Яўхiм, мужык наш, аблаву на яго збiў... Хто за цара i бога - бi паноў.
З-за дрэў сыпануў на прагалiну вiруючы сялянскi натоўп: бабы, мужыкi, дзяды. У руках цапы, доўбнi, сякеры. Вядзе натоўп Яўхiм Барданос, сталы, страшнаватага выгляду мужык. З iм ягоная жонка з аглаблёй. Пярэднiя мужыкi цягнуць Вастравуха. Яму, вiдаць, давялося паспытаць кухталёў. За iмi другiя цягнуць звязанага Зарубу. Народ кiпiць.
Яўхiм. Цягнi iх, хлопцы! Бi! Сячы галовы!
Яўхiмiха. Бач ты, з iхнiх зажывошчаў нам хаты спаляць. Зброю iм! Прыгон!
З Вастравуха зрываюць перавязь.
Галасы. Злодзей нясыты! Чамарка панская! Давай тапор! На пень яго! На пень!
Падарожны, рассоўваючы людзей, iдзе да пня.
Падарожны (цiха). Вастравух... Бог ты мой, што з табой зрабiлi?!
Вастравух (спакойна). Хрыста таксама распялi людзi, для якiх ён жыў.
Перад iм стае Яўхiмiха.
Яўхiмiха. А ты галодны рот печкi бачыў, Хрыстос?
Вастравух. Баба бедная, гэта ж мы за вас... Супраць бацькоў сваiх... за вас!..
Яўхiмiха. Пан мужыку тлумачыў: “Гэта, мужык, атлас”. А мужык яму: “Ад нас, паночку, ад нас”. (Са страшнай iронiяй.) Ты - пан. Ты “за нас”, як воўк за авечую шкуру.
Маўчанне. Вастравух зразумеў. Стае на каленi перад пнём.
Вастравух. Што ж, вазьмiце жыццё. Яно - ваша.
Яўхiм бярэцца за сякеру. Падарожны працiснуўся да яго. Якраз у гэты момант з'явiлiся на грэблi Арсень Станевiч i Каралiна.
Арсень. Вядзi хутчэй да ваяводы. Тэрмiновыя весткi з Вiльнi, панна Каралiна.
Каралiна. Ды Васт равух якраз тут, ля млына, павiнен быў сустрэцца з кiмсьцi...
Арсень. З iм якраз...
Каралiна (убачыла людзей). Божа!.. Арсень, глядзiце!
Уражаныя, яны застылi. Потым Арсень адштурхнуў Каралiну за дрэвы.
Яўхiм (Вастравуху). Ты хто такі?
Вастравух. Камандзiр атрада паўстанцаў.
Яўхiм. Малiся... Замольвай апошнi грэх.
Падарожны. Якi грэх?
Яўхiм. А ты хто?
Чортаў Бацька. Ды наш... Мужык ад чобатаў да гаворкi... Вандруе...
Яўхiм. Сляпы... Мужык галадае, мужык памiрае. Цар мужыку долю даў. I знайшлася сабачая парода, што супраць загаду цара... Каб прыгон вярнуць, стайнi, каб мацi ад дзяцей асобна прадавалi... (Узняў сякеру.)
Падарожны (з пагрозай). Стой! Што робiш?! Ты яму жыццё даў, каб адбiраць? Ты, вiдаць, з дзяцiнства такі: тварык бяленькi, ды на вуме мяленька. Яны за цябе воляй, шчасцем, жыццём рызыкуюць... А ты... багаты дужа... Скарбы табе такія кожны дзень пад ногi сыпалi... Зiрнi яму ў вочы, ты, чакуха драўляная... Могуць быць такія вочы ў гада?..
Паўза.
Арсень. Самасуд. Схопяць.
Каралiна. Такога адважнага? Не-е. Хто гэта?
Арсень шэпча ёй на вуха.
Што будзем рабiць?
Арсень. Пачакаем... (Выцягнуў пiсталеты i паклаў iх перад сабой на пень.)
Яўхiм. Ды цябе чаго яшчэ слухаць? Ты хто такі, кiслая шэрсць, каб парады даваць?
Падарожны стаў на пень. Зрывае парык i вусы, адкрываючы вельмi малады твар з гарачымi вачыма. Скiдае свiтку. Пад ёй чамарка, падпяразаная срэбным поясам. За поясам два пiсталеты з залатой насечкай, вялiзныя, старыя.
Падарожны. Я - вярхоўны ваявода паўстанцаў Гродзенскай губернi, Кастусь Калiноўскi.
Адхiснуўшыся, ахнуў натоўп.
Вастравух. Кастусь... Ты бачыш... Вось як яны... З сякерамi... Доўбнямi... Ловяць паўстанцаў. Аддаюць iх уладам... нашто мне жыць?.. (Рыданне раздзерла глотку Вастравуха.) нашто-о, калi я за iх?!
Яўхiм. Слёзы табе выцерцi?
Кастусь. I выцеры. Яны гэтага вартыя, такія слёзы. Табе такімi до-оўга яшчэ не плакаць. Слязьмi крыўды на свой народ... Ах-х, якая ж вы яшчэ цемра, якая слепата, калi - свае! - сваiм галовы сячэце!
Гарэлiха. Якiя яны да халеры свае! Яблыкi з панскага дрэва.
Кастусь. Яны свае, баба. Яны ўпалi са сваёй яблынi i адкацiлiся на мужыцкую нiву. Чаму ты пайшоў у лес, Вастравух?
Вастравух. Бацька абразiў маю мацi... Ён мяне пракляў, калi я пайшоў у лес. А я не мог не iсцi. Бо гэта такія, як мой бацька, запраўляюць у воласцi, царкве, судзе, турме. У павеце, губернi, сенаце, на...
Кастусь. Стой, Вастравух, далей не трэба... З часам... (Да мужыкоў.) Самi бачыце... Людзей з хворым сумленнем, дзяцей, якiя зразумелi падман бацькоў, вы - сякерай. А падман будзе, калi яны не перамогуць. На вас будзе вiсець! На дзецях вашых! (Паказаў на маладзiцу, якая гадуе грудзямi дзiця.) Ну вось ты... Сын гэта?
Маладзiца. Сын.
Кастусь. Мужык. Падман чыноўнiкаў будзе вiсець i над iм. Будзе ён расцi, твой сын, Яўхiмаў, мой, цароў брат . Будзеш ты яго макам паiць, каб не вякаў, не перашкаджаў жаць чужое поле... Стане хлопчыкам, вучыць трэба. А школа ёсць?
Чортаў Бацька. Раней на стайнi была. Цяпер - у воласцi. Порткi ў руках трымае.
Кастусь. А ўрад адно скубе з вас падаткi. А мiж тым не вы для ўрада. Урад для вас. Без вас яны, няробы, з голаду здохнуць.
Маладзiца. Што ж з iм далей будзе, дзядзька?
Кастусь. А далей пачне яго ўрад вучыць, як жыць. Затлумiць галаву, навучыць пляваць на розум, на цябе, мацi. А захоча праўды - павязуць туды, дзе бабы бялiзну мыюць, а пранiкi на неба кладуць. Мацi прымусяць забыць, сумленне, свой народ.
Сям-там пачынаюць усхлiпваць бабы.
А потым за ўсю працу - крыж струхнелы. I канец.
Каралiна. Iншыя - гавораць. Гэты - як душу аддае.
Арсень. I якую душу...
Кастусь. Не. Ён, i я, i ўсе iншыя такія паклялiся апошняй клятвай жыццё аддаць, каб твой сын быў шчаслiвы... Ты, Васт равух, жыццё сваё аддаў бы за яго?
Вастравух (проста). Я аддаваў.
Кастусь. Мы ўсе аддаём. Мы часам знемагаем. I я прашу вас, мужыкi Бахарэвiчаў, калi не хочаце самi паўставаць - хаця не перашкаджайце, не дапамагайце свайму i нашаму ворагу.
Чортаў Бацька. Што ж мы, за чужой спiною сядзець будзем?
Кастусь. Сядзiце, калi хочаце. Чыноўнiкi, каб вы нас не падтрымалi, глядзiш, яшчэ i зямлi вам прырэжуць. Узнагародзяць за дурасць... А колькi мужыкоў iдзе з намi! I тут, i на Магiлёўшчыне, i паўсюль. I паўсюль, дзе перамагае iхняя сiла, - у мужыкоў зямля, воля, мова, слава. I няма над iмi нiякай улады, акрамя iхняй справядлiвасцi. Няма ўжо нi чыноўнiка, нi пана, нi хама. Ёсць - Людзi.