Паўза.
(Глуха.) Ты мне скажы, як ты мяне любіш... Скажы нарэшце.
Кастусь. Паўсюль – ты. Спявае жаўрук – і гэта твой смех... Стронг б’е ў патоку – і гэта твой гнеў. Вясёлка гарыць у расе – і гэта калі ты смяешся праз слёзы. Уся ты, з усім, стала нада мной – як святло нябёс... як радзіма.
Караліна. Кажы.
Кастусь. Я блытаю вашы імёны. Успомню – радзіма – і прад вачыма ты на квітнеючым поплаве, ты спіш у пушчы на сонечнай заечай капусце, ты пад ліпай у мокрай сукенцы, а вакол залатыя завесы дажджу... Ты... ты... ты...
Караліна. Вельмі буду цябе кахаць.
Кастусь. Усё жыццё... як рака, над якой ніколі не бывае сонца. I вось... Мне здаецца, я ўліваюся ў цябе. З усіх пустынь, праз якія я працякаў... Нарэшце... Як рака ў акіян... (Прыціснуў яе да сябе. Вусны сустрэліся ў не вельмі ўмелым, але моцным-моцным, нібы ад адчаю, пацалунку.) Няма дарогі.
Караліна. Не хачу...
Заплюшчыўшы вочы, прыпаўшы адно да аднаго, яны стаяць. Неразлітна. Вызвалена. Адно... Увайшла Я н е в і ч. Спынілася. Да Пархвена, які пахмура круціць пальцам зорны глобус.
Яневіч. Яны?
Чортаў Бацька. Але...
Яневіч. Матка боска... Дзякуй табе, божа... Ёсць ты на зямлі.
Кастусь. Хто там?
Яневіч. Я... я рада за вас... за сябе...
Кастусь. Калі думаеш, што больш узрадавана, чым я, то памыляешся. (Абхапіў за плечы Яневіч і Караліну, закружыў па пакоі.)
Чортаў Бацька. То, можа, ўжо разам і мяне?
Кастусь. Давай і ты... Дав-вай, стары, любы...
Яневіч. Хлапчына...
Кастусь. А што, грэх? Мне на дзесяць год менш. Мне шаснаццаць. Я кахаю!
Караліна (мякка). Кастусь, любы... Ты не адмовіўся ад думкі пайсці адсюль?
Кастусь. Ты кажаш. То як я магу?
Яневіч. Кватэра ёсць. На Георгіеўскім. Хадзем па рамізніка, Караліна.
Кастусь. Стой... Ты не знікнеш?
Караліна. Я вярнуся праз гадзіну. I нікуды, ніколі больш не пайду.
Кастусь. I тады я скажу... Я тады ўсё, усё табе скажу. Як я люблю.
Караліна. I я... я табе скажу потым.
Пайшлі разам з Чорт авым Бацькам. Кастусь агледзеўся вакол, глыбока ўздыхнуў і раптам пайшоў па абсерваторыі, вырабляючы нейкія прыгожыя, надзвычай пластычныя рухі. Дарогаю накіраваў секстант у другі бок.
Кастусь. Ты, брат , у тй бок глядзець не смей. (Раскруціў глобус.) Круціся, пузан, круціся, як загадана, хутчэй, хутчэй. (Шчасна засмяяўся, кінуўся на рыштаванні і з грукатам шырока рассунуў створкі абодвух купалоў. Бязмежнае неба ўварвалася ў запылены пакой. I чалавек стаў на фоне зор і ўзняў рукі, як крылы.)
Пусціце зоры ў мой пакой шырокі!
Пусці ў пакой сузор’і, чалавек!
Нічога не палохайся. Пад сонцам
Ёсць толькі ты і свет лыя сузор’і.
Нічога, акрамя цябе і іх.
Каханне, зорка чыстая, ў глыбінях
Бязмежнага сусвету ты гарыш
Святлом далёкім, цёплым, нездрадлівым.
О колькі год я да цябе ляцеў,
Раскрыліўшы свае слабыя рукі,
I сек сваім мячом мячы камет!
Я знемагаў, я паміраў у муках,
I ты пачула мой апошні крык.
Сама прыйшла, наблізілася, ўпала
Ў маю далонь. I стала ўсім на свеце.
Ўсё – ты. Маё чаканне – гэта ты,
Маё змаганне, і душа, і вочы,
Любоў, нянавісць, вера і сумненне –
Ўсё гэта ты. I праўда, і дыханне,
I... нават смерць. Нічога не баюся.
Бо космас неўміручы ў гэтым сэрцы,
Бо космас не заб’еш. I я лячу,
Лячу ў сусвет.
Зоры паплылі назад, і чалавечая фігура нібы сапраўды ляціць між іх.
Мінаюць ночы, дні.
Гады мінаюць. Дзе зямное гора?
Дзе кроў, пажары, смерць? Адна свабода
Пануе на зямлі, пабраўшы ў жонкі
Багіню шчасця. I зямныя людзі
Звярнулі вочы да далёкіх зор.
Я вас люблю, браты! Люблю! Люблю!
Лячу ў сусвет. I сотні мангальф’ераў,
I караваны зорных караблёў,
Пад ветразямі сінімі, ў сусвет
Лятуць за мною. Гэта ты, планета
Любові запаветнай? Божа! Божа!
Якое шчасце ўсім, якая мара,
Які гарачы, радасны, вясёлы,
I залацісты, і бязмежны свет!!!
Цяпер у цемры т олькі дзве плямы святла: чалавек на фоне зор і скупа асветлены пераход да адной з лесвіц, што вядзе на падмосткі. У ніжняй пляме з’яўляюцца постаці. Гэта капітан з салдатамі. Глухія, неразборлівыя, бы ў студні, гучаць галасы.
Капітан. Акружылі квартал?
Салдат. Але.
Цемра і крокі. Кастусь на пляцоўцы чуе іх.
Кастусь. Яна... Вяртаецца. Трэба сустрэць са святлом. (Запальвае свечку.) Якая шчаслівая ноч!
Цемра і крокі. Маленькі, як іскрынка, агеньчык: чалавек ідзе са свечкай. Ціхі голас спявае, вядзе без слоў нейкую ясную і радасную мелодыю, Спускаецца ўніз, робіцца ўсё больш яркім агеньчык свечкі. Цемра маўчыць.
Капітан. Гэй, хто са святлом?
У цемры асвятляецца твар Кастуся.
Кастусь. Я са святлом.
Блік ад ягонай свечкі ўпаў на твар капітана.
Капітан. Ваша прозвішча?
Кастусь (проста). Вітажэнец.
У той жа момант яго схапілі за рукі. Свечка ўпала на прыступкі і пакацілася па іх. Меркне агеньчык. Коціцца свечка. Прыступка... другая... трэцяя... Згасла. Насунуўся змрок.
Карцiна дванаццатая
Пакой, у якім засядае асобая следчая камісія. Цяпер яна ў поўным складзе: шэсць чалавек. Старшыня, палкоўнік Шалгуноў, гартае справы. Астатнія моўчкі глядзяць у акно, за якім падае снег. Сядзяць па старшынству: штабс-капітан, два паручнікі, обер-аўдытар. Адзін з паручнікаў, у артылерыйскай форме, Гогель.
Гогель. Я часам шкадую, пан палкоўнік, што катаванні выйшлі з моды.
Шалгуноў. А тое, што мы робім, – не катаванне?.. Ён не спіць ужо некалькі начэй.
Гогель. I ён не будзе спаць столькі, колькі спатрэбіцца.
Шалгуноў. Пры такіх метадах людзі гавораць на сябе невядома што.
Гогель. Гэты? З ягонай закаранеласцю?
Шалгуноў. Добра. Прывядзіце арыштаванага... Было б значна прасцей, каб Парафіяновіч апазнаў, ён ці не ён.
Гогель. Парафіяновіч заявіў, што на вочных стаўках нікога апазнаваць у твар не будзе.
Шалгуноў. Баіцца сустрэчы, заяц.
Гогель. У нас фактычна нічога няма ў руках. Лосеў – спрытняга, але на яго месцы я жыва выбіў бы з Парафіяновіча ўсё, што трэба.
Шалгуноў. На яго месцы вы і ў сто год не дабіліся б прызнання. Маўчыце ўжо...
Салдаты прыводзяць Кастуся. Ён змарнеў, але вочы ўсё яшчэ свецяцца ранейшым цёплым агнём.