Вы не надумалі?
Паўза.
Хто вы?
Гогель. Камісар Літвы...
Кастусь. Я Вітажэнец, настаўнік. Займаўся распрацоўкай матэрыялаў гістарычнага характару. Гэта ўсё.
Гогель. I гэта ўсё?
Кастусь. Усё.
Шалгуноў. Шоціка сюды.
Салдаты прыводзяць Ігнася Шоціка.
Ігнась Шоцік, сорак год, католік, з казённых сялян Віленскага павета, пяць год як дворнік пры гімназіі. Так?
Шоцік. Какурат так.
Шалгуноў. Ведаеце гэтага чалавека?
Шоцік. Ды я яму... сумяшчальна, значыцца, прыслугоўваў, кватэру прыбіраў. За два рублі штомесяц. Гро-ошы!
Гогель. Што падазронага заўважылі?
Шоцік (хітруе). Ды яно, як жа ж бо яно і сказаць... Калі б нешта такое, то яно, можа б, і так, а каб гэткае нешта, то яно і дальбог нічога. (Падумаў.) Пан харошы. Добры. Грошы заўсёды наперад плаціў. Я ж кажу, каб нешта тут такое, то дальбог не тое, што паны думаюць.
Вочы Кастуся смяюцца.
Гогель. Не паяснічай!
Шоцік. Ды ў мяне, пане, паяса і няма. Людзі простыя, матузком абыходзімся.
Гогель. Што рабіў арыштаваны, мужыцкая морда? Ён што, купіў цябе?
Шоцік. Не. Ён мэблю купляў. У гандляроў-яўрэяў. Ніштаватая мэбля. Купляў вось чалавек, спадзяваўся. А яго замест канапы на турэмны тапчан. Так вось і не ведаеш, дзе цябе па кабаку грукне.
Гогель. Што рабіў?
Шоцік. Уст авалі яны каля дзевяцёх, кушалі чаю ў ахвотку, у сваю насалоду, ды ішлі сабе ў горад. У дванаццаць прыходзілі ды абедалі. Любілі строганага быка. (Хітруе і выкручваецца як можа.)
Шалгуноў. Якога строганага быка?
Шоцік. Ну, мяса такое настраганае. З бульбай. Каровіна мяса. Словам, хаця строганы, але ўсё адно бык.
Гогель (здагадаўся). Бефстроганаў.
Шоцік. Потым зноў гулялі. У шэсць амаль заўсёды дома. Зноў чай пілі... Дасхочу.
Гогель. У сваю насалоду?
Шоцік. У сваю, паночак, насалоду. Чай – справа сур’ёзная. Потым зноў ішоў.
А ключоў ён мне, галубочкі вы мае, ніколі не пакідаў.
Гогель (прагна). Чаму?
Шоцік. Мы ж людзі не высакародныя. Ці мала гэта выпадкаў, што дворнікі рабуюць? Унь у нас нават будачнік адзін, проша пана, праходжага абдзёр. Зняў паліто і гадзіннік. Дык нам і бог загадаў.
Гогель. Або ты здзекуешся са следства, або ты дурань.
Шоцік. А нашто нам разумнымі быць? Мы не паны. Хамуйлы, проша, вароны.
Паўза. Шалгуноў схіліўся да суседа. Шэпча.
Шалгуноў. Нічога, відаць, не зробім.
Гогель. Т-так...
Паўза.
Я думаю, трэба вочную стаўку з тымі... домаўласнікамі. Памятаеце, затрымалі ўсіх тых, у каго папсуцці ў кнігах домаўласнікаў за сакавік мінулага года?.. Калі Макарэвіч жыў у Вільні.
Шалгуноў. Лухта. Я яшчэ тады казаў – гэта беззаконне... I тут будзе – беззаконне.
Гогель. Але зразумейце, гэта адзін... бадай што адзін шанс... Дазвольце мне.
Шалгуноў. Гм... Колькі затрыманых домаўласнікаў?
Гогель. Тры... I яшчэ дачка адной домаўласніцы... Бо тая – хворая... Яны – тут.
Гогель. Ну хаця б тую. Усё ж жанчына.
Шалгуноў. Каб вы былі ў маім узросце – вы б ведалі, што з жанчынамі цяжэй... Нязмерна... Вядзіце...
Гогель ідзе да дзвярэй, шэпча нешта салдат у і вярт аецца на сваё месца.
Гогель. Слухай, Шоцік. Слухай і паспрабуй толькі падманваць. Гаспадар кватэры Жэброўскі казаў, што бачыў аднойчы, як у кватэру пана прыходзіла дзяўчына.
Шоцік (няўпэўнена). Ды яно... было...
Салдаты прыводзяць Марыю. I тады Гогель рэзка нахіляецца да Шоціка і амаль крычыць.
Гогель. Гэтая?!
Шоцік. Што?
Гогель. Яна?! Яна, я пытаю, ці не яна? Яна наведвала падследнага?!
Шоцік (заўважае позірк, якім абмяняліся Марыя і Кастусь, і зноў пачынае круціць). Крый божа, пане. Гэтая не хадзіла. Другая хадзіла. Ну, можа, больш, чым некалькі разоў.
Гогель (да Марыі). Вы ведаеце гэтага чалавека? Вітажэнца?
Марыя. Не.
Гогель. Ну не Вітажэнца, дык Макарэвіча?
Марыя. Не.
Гогель. Глядзіце на яе, Шоцік! Яшчэ раз: яна?!
Шоцік. Не, тая была іншая.
Гогель. Якая?
Шоцік. Светлая такая. Ці Янінай яе зваць, ці, можа, Марынай... ці... Нешта так.
Марыя (сама сабе). Караліна...
Гогель. Нашто гэтая ваша... “Іна” хадзіла да падследнага?
Шоціку пакутліва шкада пана. Ён муляецца, думаючы, як лепей яго выгарадзіць. Знайшоў, як яму здаецца, выйсце.
Шоцік. Справы.
Гогель. Па мяцяжу?
Шоцік. Што вы? Якая мяцежніца? Светлая такая дзяўчынка? Дваранка.
Гогель. То якія справы?
Шоцік (вочы яго неспакойныя). М-м... Справы... маладыя. Маладая, значыцца, справа, вось што. (I натхнёна брэша.) Каханне ў іх было.
Рукі Марыі ўчапіліся ў стол. 3 гэтага моманту глядач павінен глядзець толькі на яе і Кастуся, на маўклівую дуэль іхніх вачэй.
Гогель. Вы гэта ведаеце ці толькі мяркуеце?
Шоцік. Хто гэта можа ведаць?.. Але ён вельмі ласкавы быў да яе. Мяккі. Мяркую так... Канечне, каханне...
Паўза. I тут Марыя ўстае, занадта прама трымаючыся на нагах.
Марыя. Я ведаю гэтага чалавека. Ён жыў у доме маёй маці пад прозвішчам Макарэвіча. Яго імя – Кастусь Каліноўскі.... Ён...
Гогель... вярхоўны ваявода Беларусі і Літвы.
Страшная паўза. Потым Шалгуноў гаворыць ціха.
Шалгуноў. Вы не шкадуеце маці?
Марыя. Я не шкадую сябе.
Шалгуноў. Ён – мой вораг. Вораг маёй вялікай імперыі, цара, маёй радзімы. Я шчаслівы, што ён тут. Але ці ведаеце вы, што падпісалі яму і вашай маці смяротны прысуд?.. Мая справа падрыхтаваць для яго шыбеніцу. Але як вы маглі дапамагчы мне ў гэтым, нізкая вы жанчына? (Салдатам.) Адвядзіце яе. Такія вартыя толькі нашай святой мужчынскай пагарды... Гáдзіна (Гогелю.) I такія сцервы дастаюцца большасці сапраўдных, чыстых мужчын.
Салдаты вядуць Марыю. Ля дзвярэй яна спынілася.
Марыя. Кастусь...
Кастусь. Што табе, жанчына?
Марыя. Кастусь... Кастусь. (Нечакана яна падае на калені.) Даруй мне, Кастусь!
Кастусь. Ідзі з богам.
Шоцік (у ярасці). Пабойся бога! Такую гадаўку?!
Шалгуноў. Святы ідыёт.
Кастусь. Ідзі з богам. Каб табе было лягчэй – ведай: я сапраўды любіў, люблю і буду любіць яе да канца. Недалёкага канца. Але я не казаў ёй аб гэтым... Да мінулай ночы... Магчыма, гэта для цябе занадта жорст кая аплявуха. Але з ёю табе будзе лягчэй.