Яневіч (устае, ціха). Вы тут крычалі аб Польшчы. Я – полька. I я ганаруся гэтым. (На Кастуся.) А ён тутэйшы. (На Караліну.) I яна. I яны, разам з палякам Серакоўскім, бліжэй мне, чым вы. (Цяпер яна велічная, амаль страшная.) Польшча павінна быць вялікай. Але яна такой не будзе, пакуль вы не зразумееце, што яны не смерды, не рабы, а сябры, суседзі, якія маюць права на шчасце. Не зразумееце – будуць вас нішчыць, як нішчылі сто разоў. Не захочаце зразумець... Пархвен!
Чортаў Бацька (з’яўляючыся). Га!
Яневіч. Не захочаце зразумець – загадаю Бабаеду выкінуць вас у акно. Ідзі, Пархвен... Ён не будзе.
Пасланец (цішэй). Вас будуць біць.
Кастусь. Пакуль – мы б’ём.
У прыхожай званок. Чортаў Бацька прапускае дваіх людзей, захутаных у плашчы.
Чортаў Бацька. Каго любіш?
Марцявічус. Люблю Беларусь.
Чортаў Бацька. То ўзаемна. Што перадаць?
Марцявічус шэпча яму нешта на вуха. Чортаў Бацька ідзе ў гасціную.
Чортаў Бацька. Пані Яневіч... Кастусь... Там нейкі Парафіяновіч.
Пасланец. Хто?
Арсень (ціха). Вітаўт Парафіяновіч.
Чортаў Бацька. І з ім яшчэ чалавек. Амаль за рукаў яго цягне... Кажуць, “надзвычайныя” весткі.
Яневіч. Вядзі.
Чортаў Бацька выходзіць у прыхожую.
Чортаў Бацька (Вітаўту). Здымі плашч.
Вітаўт. Ты мне не загадвай – здымаць ці не здымаць.
Марцявічус (глуха з-пад капюшона). Пакінь яго. Там, відаць, паненкі, а ён ведае, што ў плашчы ён больш эфектны... Крылаты серафім...
Вітаўт. Памаўчаў бы. (Глядзіць на Чортавага Бацьку.) Мужык. Людзьмі аскудзелі, ці што?
Чортаў Бацька. Ты, здаецца, казаў, што Беларусь любіш?
Вітаўт. Ну...
Чортаў Бацька (амаль сурова). То і я... паныч... яе люблю.. Давеку.
Заводзіць абодвух у пакой.
Кастусь. Вітаўт, ты? Здорава як!
Вітаўт. Вечар добры, Кастусь... Да ручак, пані Яневіч... Шчасліва, Арсень... Добрага сонца... дзяўчынка...
Паўза.
Кастусь. Вітаўт, што здарылася?.. Адказвай...
Вітаўт. Даношу аб разгроме. Паўстання на Магілёўшчыне больш не існуе.
Караліна. Што?.. Як?..
Вітаўт. Не ведаю. Пярэдняму краю цяжка...
Караліна. Цяпер паўсюль пярэдні край.
Кастусь. А дзе атрады Раўбіча, Грынкевіча, Загорскага?
Вітаўт. Бадзяюцца недзе, але арміі няма.
Паўза.
Вы, спадзяюся, не сумняваецеся ў маёй смеласці?
Арсень. Хлапецтва! Пры чым твая смеласць?.. Разгро-ом.
Пасланец. Нясцерпна. Але што я вам казаў?
Арсень. Знойдзеш сілу хвіліну памаўчаць?
Пасланец. Непрыемна? Закруціліся?
I тут нечакана аддзяляецца ад сцяны Марцявічус.
Марцявічус. Хлюсты паўстаннем кіруюць. Белая сволач. Вы ад іх чаго, перамог хацелі?
Караліна (амаль з жахам, бо чалавек – страшны). Хто гэта?
Марцявічус. Я Бронюс Марцявічус, жмудзін. Сын... аднаго чалавека з горада Сухадола... Люблю Беларусь!
Кастусь. Люблю Жмудзь!
Марцявічус. Я прыйшоў з ім, каб паслухаць, як ён раскажа аб усім.
Кастусь. Кажы, Вітаўт.
Вітаўт. Мы гналі іх тры тыдні. I вось, калі мы ўсёй сілай ішлі з Сухадола на Гадарочы... Тысяча дваран... Дзве тысячы мужыкоў... На ўз’яднанне з атрадамі Загорскага і Грынкевіча – гэта яшчэ чатыры тысячы...
Кастусь. Ведаем...
Вітаўт. Нас спыніла войска...
Марцявічус. Мы гэтаму войску маглі б духам вязы скруціць.
Вітаўт. Я не спадзяваўся на мужыкоў. Як часта яны кідалі косы.
Пасланец. Я казаў.
Марцявічус. Ні пікні... Супраць гарматы – кінеш.
Вітаўт. I тут нас прыціснулі да Дняпра. Пачалося знішчэнне... Гэта было страшна! Людзі з кручы падалі... Коні... Гігаталі так жахліва, як людзі. Мяшанка... Агонь...
Марцявічус. Ты скажы, чаму так атрымалася...
Вітаўт. Не папракай! Я сабраў кучку людзей. Мы па іх ударылі, прарваліся! Я не апошні, я першы з пісталетам ішоў... На конных!
Марцявічус (горка). Што мне ў тваёй мужнасці? Ты пагубіў людзей. А мужнасць – твая асабістая справа... Шчанюк ты... Шляхта, вось хто...
Вітаўт. Я табе зараз язык твой заб’ю ў тваю паганую глотку разам з зубамі.
Марцявічус. Ану!!!
Кастусь. Ціха! Кажы далей, Вітаўт.
Вітаўт. Мы беглі. Падалі людзі. Ад’ютанты ўвесь час, на хаду, зараджалі, падавалі мне пісталеты... Я смерці прасіў... А падалі яны. Пяць ад’ютантаў...
З грудзей Кастуся вырваўся цяжкі, страшны ўздых.
Марцявічус. Ён сказаў... Цяпер я. Пра тое ж... Адзін... чалавек з Сухадола (голас жмудзіна сарваўся) благаславіў на паўстанне мужыкоў. Тыя прыйшлі вось да яго. I ён... ён не даў ім зброі. Мужыкі ўсё ж пайшлі, з віламі, без зброі. А ён іхнюю зброю – шляхцюкам Хаданскага.
Пасланец. Правільна, сынок.
Марцявічус. I тыя памірыліся з палкоўнікам, што вёў салдат. У баі пад Доўгай Кручай – кінулі нас, адышлі... Мужыкі біліся тым, што пад руку трапіла. Цяпер яны ляжаць на дне Дняпра.
Кастусь. Гэта так?
Марцявічус (за Вітаўта, глуха). Так. Што мне ў яго мужнасці, калі ён сам аддаў край ворагу? Вешалі на ўсіх варот ах.
Кастусь. Гэта праўда, Вітаўт?
Вітаўт. Так. Яны неабвучаныя.
Арсень. А людзі Хаданскага абвучаныя... Чаму? Здрадзе?
Вітаўт. Я не мог ім верыць. Мужыкі дапамагалі карнікам знішчаць батальёны Серакоўскага пад Дынабургам.
Марцявічус. Мужыкі дапамагалі Каліноўскаму знішчыць карнікаў пад Бахарэвічамі.
Вітаўт. Мужыкі – здраднікі.
Марцявічус. Мужыкі – героі.
Яневіч. Гэй, пане пасланец, ану глянь на мяне...
Паўза.
Кастусь. Не верыў народу...
Караліна. Сябры... браты... таварышы...
Кастусь. Гэта страшна. Але яшчэ страшней, што не верыў... Будзеш плаціць, Вітаўт... Жыццём...
Вітаўт. Я гатовы.
Кастусь. Не нам... Бацькаўшчыне... (Да пасланца.) Так. Вось вам і канец нашай спрэчкі. Перадайце Беламу жонду, што мы забараняем ім нават нос торкаць у справы паўстання. А торкнуць – будзем расстрэльваць... як здраднікаў.
Паўза.
Пасланец. Я маўчу. Але вы забіваеце веліч нашу. Горка заплача над гэтым радзіма.
Кастусь. Добра... Ведаючы вашу схільнасць да няправільнага вырашэння практычных пытанняў, я прапаную вам прыемную прагулку... Пархвен!
Чортаў Бацька. Га!
Кастусь. Калі ласка, Пархвен, вось тут пан хоча прагуляцца.То ты ж месяц у горадзе. Ведаеш яго... Будзь другам, пакажы пану Ніжні замак, дзе Беларусь з Літвою магнатам прадалі... Пакажы месца, дзе па віне магнатаў у мінулае паўстанне суайчынніка ягонага, святога паляка Канарскага, расстралялі...