Qisqasi, bu yerga o‘rta mintaqa, subtropik va hatto tropik sharoitda o‘sadigan eng muhim madaniy o‘simliklar to‘plangan edi.
Dalalar, paykal va bog‘lar orasiga bir markazga kelib tutashuvchi yo‘l tushgandi. Ana shu joyda tepasiga radiomachta o‘rnatilgan besh qavatli bino qad ko‘tarib turibdi. Binonning balkonlarida va deraza tokchalarida — har xil ullar, ko‘katlar. Devorlarni chirmoviq o‘t qoplab olgan.
Dalalarda ham, paykallarda ham, bog‘larda ham yozgi kostyum ia soyavoni keng shlyapa kiygan odamlar ishlashardi…
Ikki minutlar chamasi dong qotib turaverdik. Nihoyat sherigim tilga kirdi:
— Odamning tasavvuriga ham sig‘maydigan hol! Ffu! — dedi u og‘ir entikib. — «Ming bir kecha» dagi ertakka o‘xshaydi!
Biz tik yo‘ldan voha markaziga qarab yura boshladik. Men ahyon-ahyon sirli nur yog‘ilayotgan osmonga qarab qo‘yardim. Oftobday ko‘zni qamashtiruvchi hilol endi gardish shakliga kirgan edi.
Sariq qum sepilgan yo‘lkadan mevalari garq pishib yotgan apelsin daraxlari oralab biz tomonga oftobda qoraygan bir kishi kela boshladi. Egnida oq ko‘ylak, tizzadan keladigan oq shim, sarpoychan oyog‘iga sandal kiyib olgan. Soyavoni keng shlyapasi yuziga soya tashlab turibdi. U uzoqdanoq bizga qarab ochiq chehra bilan qo‘l silkidi. Yaqinlashganimizdan so‘ng, dedi:
— Salom, o‘rtoqlar. Sizlarning kelishlaringiz haqida menga xabar qilishgan edi. Agar bo‘ronlarimizni yorib o‘tgan bo‘lsalaringiz chindan ham jasur kishilar ekansizlar.
— Ha, soqchilaringiz zo‘r ekan, — javob berdi hamrohim kulib.
— Bizga soqchilarning keragi yo‘q, — deb e’tiroz bildirdi haligi kishi. Chegaradagi quyuilar — bu, ikkipchi darajali hodisa. Lekin biz xohlasak, bironta ham tirik jon o‘tolmaydigan bo‘ron to‘siqlarini yaratishimiz haxux mumkin edi. U holda sichqon ham, fil ham baravariga osmonga ko‘tarilib kimsasiz qor sahrosiga uloqtirib tashlangan bo‘lardi. Sizlar, harholda, juda katta xatarga duch kelgansizlar. Vaholanki, sharq tomonda bu yoqqa bemalol, bexavfu xatar o‘tish xmumkin bo‘lgan yopiq yo‘l bor… Hay mayli, endi tanishaylik: Kruks, Vilyaxug Kruks. Tajriba vohasining direktori. Bu yerda shunaqa voha borligini bilxmasalarngiz kerak? Darvoqe, yuzlaringizdan ham ko‘rinib turibdi. Voha — sir emas. Bu haqda gazetada haxya, radioda haxm xabar berilgan. Lekin xmen sizlarning bexabarligingizdan taajjublanmayxugan. Odamlar dunyoni qayta qurishga kirishganlaridan beri yer yuzining haxixma burchaklarida shu qadar ko‘p ishlar amalga oshirilyaptiki, bularning hamxiasiga ko‘z-quloq bo‘lib turish qiyin. Kets Yulduzi to‘g‘risida eshitganxuxisizlar?
— Ha, — javob berdixya men.
— Balli, bizning «sun’iy quyoshixsiz», — Kruks qo‘li bilan osxmonga ishora qildi. — Kets Yulduzi tufayli bunyodga keldi. Kets Yulduzi — osxugondagi birinchi baza. Ana shunday bazaga ega bo‘lgan holda o‘z «quyoshi» xugizni yaratish haxm qiyin exmas edi. Nazarimda, buning nimaligini payqayotgan bo‘lsalaringiz kerak? Bu sayqallangan tunuka taxtalardan yasalgan botiq oyna. Quyosh nuri ufq ortidaligidayoq oynaga tushib, Yerga tik aks nur qaytaradigan balandlikka o‘rnatilgan u. Soyalarga qaranglar. Ular ekvatorda tush paytidagiday juda tik. Yerga tikkasiga suqib qo‘yilgan cho‘p hech qanday soya berxugaydi. Harorat. vohaning x «ar kazida o‘ttiz daraja, yil bo‘yi, kechasi-yu kuiduzi shunday. Faqat vohaning atrofida sovuq havo oqimi tufayli harorat bir oz pastroq. Lekin bu oqim aytarli emas: sovuq havo yerdan chiqib turgan bug bilan o‘sha zahotiyoq yuqoriga ko‘tarilib ketadi. O‘simliklarimizni ana shu harorat zonalariga qarab joylashtirganmiz. Markazda, ko‘rib turibsizlar, nihoyatda issiqsevar o‘simlik bo‘lgan kakao ham yashnab turibdi.
— Mabodo sun’iy quyoshingiz so‘nib qolsa nima bo‘ladi? — so‘radim men.
— Agar so‘nib qolsa, vohadagi o‘simliklar bir necha minut ichidayoq nobud bo‘ladi. Lekin u haqiqiy Quyosh porlab turar ekan, hech qachon so‘nmaydi. Oyna taxtalarini u yoq-bu yoqqa aylantirib, haroratni boshqarish mumkin. Bu yerda esa harorat o‘zgarmasdir. Binobarin, biz yiliga bir necha marta hosil yig‘ishtirib olamiz. Bu «quyosh» tez orada yer yuzining janubi va shimolidagi baland kengliklarda porlovchi o‘nlab boshqa quyoshlarning faqat birinchisi. Biz qutb va qutb atrofidagi mamlakatlarni mana shunday vohalar bilan bezaymiz. Asta-sekin vohalar orasidagi havo ham isiy boradi. Shimoliy qutb tepasida qudratli «quyosh» yaratib, asriy muzliklarni eritamiz. Havoni isitib va yangi havo oqimlarini vujudga keltirib, butun shimoliy yarimsharga harorat baxsh etamiz. Muz bilan qoplangan Grenlandiyani jannatga aylantiramiz. Va, nihoyat, bitmas-Tuganmas tabiiy boyliklar makoni bo‘lgan Janubiy qutbgacha yetib boramiz. O‘z bag‘riga millionlab kishilarni sig‘diradigan va yedirib-kiydiradigan butun bir qit’ani muzdan xalos qilamiz. Biz Yerimizni eng yaxshi planetaga aylantiramiz…
Ovoz tinib, qorong‘ilik cho‘kdi. Faqat apparatning shig‘illashi eshitilardi. Keyin yana nur yarqiradi-yu, yo‘z oldimda yangi ajoyib manzara namoyon bo‘ldi.
Stratosfera bo‘shliqlarida, qop-qora osmon tagida tipratikonga o‘xshash g‘alati snaryadlar uchib yuribdi. Pastda — yengil, barrasimon, ularning ostida esa to‘p-to‘p serqatlam bulutlar… Bulutlar orasidan Yer sirti ko‘rinib turibdi: yashil o‘rmonlar, qop-qora ekin maydonlari, kumushrang ilonizi daryolar, tangadek yarqiroq ko‘llar, to‘ppa-to‘g‘ri ketgan ipdek ingichka temir yo‘l izlari. «Tipratikan» lar tutundan iz qoldirib havoda u yoqdan-bu yoqqa uchadi. Ba’zan ular uchishni sekinlatib, to‘xtab qolishadi. Ana shunda «tipratikan» lardan ko‘zni qamashtiruvchi chaqmoq chaqnab, yashin nuri tikkasiga Yerga otiladi. ch …Kattakon kabina. Qalin kvars oynali dumaloq illyuminatorlar. Menga notanish murakkab apparatlar. Ularning oldida ikki yosh yigit. Uchinchisi esa o‘lchov asboblari qo‘yilgan stol yonida o‘tirib, sheriklarining ishini boshqaryapti:
— Besh ming… yetti… Uchishni to‘xtating… O‘n amper… Besh yuz ming volt… To‘xtang… Elektrsizlantiring!
Apparat oldida turgan yigit dastakni tortdi. Qattiq charschurs etgan ovoz jimlikni buzdi, yashin chaqnab, chaqmoq Yerga qarab otildi. shshsh. guoig..
— Olg‘a, faqat olg‘a!.. — deb buyurdi boshliq.
Keyin menga qarab, dedi:
— Siz atmosfera elekrostansiyasida turibsiz. Bu ham Kets Yulduzidagi korxonalardan biri.
Kets Yulduzini qurgach, biz stratosferani mukammal tadqiq qilishga, atmosferadagi elektr quvvatini o‘rganishga munaffaq bo‘ldik. Bu allaqachonlardan beri ma’lum hodisa. Hatto undan sanoat maqsadlarida foydalanishga urinishlar ham bo‘l n. Lekin atmosferadagi elektr quvvati juda oz bo‘lganidan bu urinishlardan natija chiqmagan. Bir kvadrat kilometr balandlikda atigi 0,04 kilovatt-soat energiya to‘planadi, deb hisoblanardi. Agar atmosferaning Yer sirtiga yaqin qatlamlarini nazarda tutadigan bo‘lsak, haqiqatan ham shunday. Yashin esa nihoyatda ko‘p — sekundning yuzdan bir bo‘lagi ichida 700 kilovatt-soat energiya chiqaradi. Lekin chaqmoq — tasodifiy, kam sodir bo‘ladigan hodisa. Atmosferaning yuqori qatlamlari esa — bu boshqa gap. U yerda butunlay o‘zgacha manzarani ko‘ramiz.
Yerda yasharkanmiz, biz havo okeanining tubida bo‘lamiz. Kishilar gorizontal havo oqimlaridan foydalanishni nisbatan ancha oldin o‘rganib olishgan. Bu oqim ularning yelkanli kemalarini yurgizgan, shamol tegirmonlarning parraklarini aylantirgan. Keyin bu oqimlarning sababini — havoning quyosh nuridan notekis qizishini aniqlashdi. Keyinroq esa, odamlar osmonga ucha boshlagach, xuddi shu sababdan havo vertikal ravishda — pastdan yuqoriga va yuqoridan pastga harakat qilishini bilib olishdi. Nihoyat, yaqinginada, havo okeanimizda ham Quyoshning va, ayniqsa, Oyning tortish kuchi ta’sirida xuddi suv okeanlaridagiday ko‘tarilish va qaytish hodisasi yuz berishi aniqlandi. Havo suvdan qariyb ming marta yengil bo‘lgani uchun ko‘tarilish hodisasi ayniqsa kuchli bo‘lishi kerak. Atmosfera ko‘tarilish va qaytishlarga nisbatan taxminan chuqurligi sakkiz kilometr keladigan suv okeaniday naziyatda bo‘ladi.