Shlikov to‘xtadi, daftarchasiga bir iimalarni yozib, davom etdi:
— Endi ishimiz haqida. Kets Yulduzidagi eng birinchi vazifamiz, — men biologlarni nazarda tutyapman, — shundan iboratki, biz o‘z ehtiyojlarimiz uchun o‘simliklardan iloji boricha ko‘proq, to‘laroq foydalanishimiz kerak. O‘simlik bizga nima berishi mumkin? Birinchi galda — oziq-ovqat. Bundan tashqari, havo va suvni tozalashi va, nihoyat, chiqindi material berishi mumkin. Bu materialdan oxirgi zarrasigacha foydalanishimiz kerak.
— Biz o‘simliklarni o‘zimizga keraklicha o‘zgartirishimiz, mukammallashtirishimiz zarur. Biz bu ishni qila olamizmi? Qila olamiz. Yerdagidan ko‘ra osonroq qila olamiz. Chunki bu yerda ayoz ham, qurg‘oqchilik ham, oftob urishi ham, garmsel ham yo‘q. Biz har bir o‘simlik uchun sun’iy ravishda istalgan iqlimni yaratishimiz mumkin. Harorat, namlik, tuproq va havoning sostavi, nur taqsimlanishi — hammasi qo‘limizda. Yerdagi oranjereyalarda esa bularni g‘oyat nisbiy darajada amalga oshirish mumkin. Bu yerda atmosferaga tarqalib, Yer sirtiga hech qachon yetib bormaydigan qisqa ultrabinafsha nurlar bor. Men kosmik nurlarning tarqalishini ko‘zda tutyapman. Nihoyat, og‘irlikning yo‘qligi. Yerning tortish kuchi o‘simlikning rivoji va o‘sishiga qanday ta’sir qilishini siz yaxshi bilasiz…
— Geotropizm, — dedim men.
— Ha, geotropizm. Ildizlar Yerning tortish kuchi yo‘nalishini kompas mili shimolni qanday sezsa, shunday his qiladi. Modomiki ildiz ana shu yo‘nalishdan chetlar ekan, bu faqat namlik va oziq «qidirish» ning natijasi. Og‘irlik kuchi bo‘lmagan sharoitda hujayralarning bo‘linishi, o‘sish, o‘simlikning shakllanishi qanday yuz beradi? Bu yerda og‘irlik kuchi mutlaqo yo‘qotilgan laboratoriya bor. Binobarin, Yerda mumkin bo‘lmagan tajribalarni qila olamiz. O‘simlik hayoti bilan bog‘liq mavhum masalalarni hal qilganimizdan keyin tajribani yer sharoitiga ko‘chiramiz. Men ishni geotropizmni o‘rganishdan boshlash. ingizni istardim. Katta oranjereyada assistent Kramer ishlayapti, laboratoriyada sizga yangi xodim Zorina yordamlashadi.
Shlikov jim bo‘lib qoldi. Men eshik tomon burilayotganimda u qo‘li bilan ishora qilib to‘xtatdi.
— O‘simlik — bu hali hammasi emas. Hayvonlar ustida ham juda g‘alati tajribalar o‘tkazyapmiz. U yerda Faleyev ishlaydi. Undan ko‘pam xursand emasman. Boshda ishni yaxshi olib borayotgan edi, keyingi paytlarda butunlay o‘zgarib ketdi. Agar bu ish sizni qiziqtirsa, o‘sha yoqqa o‘tkazgan bo‘lardim. Harholda shu laboratoriyaga bir kiring, qilinayotgan ishlarni ko‘ring. Hozir esa Katta oranjereyaga boring. Kramer sizni ish bilan tanishtiradi?
Vazmin qovoqlar quyi tushdi? Shlikov men bilan bosh irg‘ab xayrlashib, yana yozishga tushib ketdi?
XVI. KRAMERNING TABIATI BUZILYAPTI
Men yo‘lakka uchib chiqdim?
— O‘rtoq Artemyev! Sizga xat bor! — degan ovoz eshitildi orqadan. Yeshgina «pochtalon» qiz konvert uzatdi. Men shoshapisha oldim uni? Kets Yulduzig kelganimdan beri birinchi xat olishim edi-da, axir. Marka yoyeishtirilgan. Tamg‘ada Leningrad degan yozuv. Yuragim xapriqib ketdi?
— Leningraddan, — dedi qiz. — Men bu shaharda hech qachon bo‘lmaganman. Ayting-chi, yaxshi shaharmi?
— Ajoyib shahar! — javob berdim men shavq bilan. — Mosknadan keyingi eng yaxshi shahar. Menga Moskvadan ko‘ra ham ko‘proq yoqadi?
Shunday deb, Leningradning Strelnya va Pulkovo balandliklariga tutashib ketgan yangi kvartallar haqida, uning ajoyib bog‘lari, shaharga Venetsiya qiyofasini beruvchi xushmanzara kanallari haqida, metropoliten haqida, chang va zavod-fabrika dudlaridan tamom holi Leningrad havosi haqida, son-sanoqsiz ko‘priklardagi yo‘lovchini shamoldan asrovchi shisha to‘sinlar haqida, bolalarga mo‘ljallangan qishki bog‘lar, birinchi darajali muzeylar, teatrlar, kutubxonalar to‘g‘risida maroq bilan hikoya qila ketdim…
— Hatto iqlimi ham o‘zgarib ketgan, — dedim men. — Atrofdagi yuzlab kilometrga cho‘zilgan torf botqoqliklari quritildi, loyqa bosgan daryo va. ko‘llar tartibga keltirildi, shahar chetidagi ba’zi kanallar ko‘milib, xiyobonga aylantirildi yoki ko‘priklar bilan qoplandi. Havoning namligi ancha kamaydi, uning gozaligi esa leningradliklarga qo‘shimcha oftob nuri baxsh etdi.)ndi har qanday avtomobil va yuk mashinasi shaharga loy va tng olib kirmasligi uchun avval g‘ildiraklarini yuvib, keyin shaharga kiradi. Nimasini aytasiz! Leningrad — Leningrad-da!
— Leningradga albatta boraman! — dedi qiz va bosh irgab nari uchib ketdi.
Xatni ochdim. Laborantim laboratoriyadagi remont ishlari gugayozgani haqida yozibdi. Keyin, yangi asbob-uskunalar o‘rnagilayotgan emish. Yangi apparatlarni o‘rnatib bo‘lgandan keyin chaborantim professor Gabel bilan birga Armanistonga jo‘nar mish, chunki mening hali-veri qaytishimdan umidlarini uzipipti.
Men to‘lqinlanib ketdim. Yeki hammasini tashlab, Yerga jo‘nab qolaymi?..
Kramer qarshimda paydo bo‘lishi xayolimni bo‘ldi. Oranjereyai ko‘rganimdan keyin esa yana hamma narsani unutdim. U yayenda juda zo‘r taassurot qoldirdi.
Lekin u yoqqa to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib bormadim. Kramer menga, archi fazoviy bo‘shliqqa mo‘ljallanganidan yengilroq bo‘lsa ham, «g‘ovvos» kostyumi kiyishini taklif qildi. Kostyumga radioyelefon o‘rnatilgan edi.
— Oranjereyada bosim bu yerdagidan ancha past, — dedi Kramer. — Atmosferasida esa karbonat kislota ancha ko‘p. Yerda karbonat kislota atmosferaning atigi uch mingdan bir bo‘lagini tashkil etsa, oranjereyada — uch yuzdan bir qismini tashkil qiladi, ayrim bo‘limlarida esa bundan ham ko‘p. Bu inson uchun xatlari. Ammo o‘simlik uchun, asti qo‘yaverasiz!.. Xuddi toshko‘mir davrida o‘sganday o‘sadi!
Kramer birdan hech narsadan-hech narsa yo‘q kula boshladi, kulganda ham, nazarimda, juda uzoq kuldi.
— Bu skafandrlarda, — dedi u nihoyat kulgidan to‘xtab, — radiotelefon bor, gaplashish uchun bir-birimizga boshimizni egib o‘tirmaymiz. Tez orada fazoviy skafandrlarga ham mana shunday radiotelefonlar o‘rnatiladi. Bu juda ham qulay, nima dedingiz? Buni, nazarimda, siz Yerdan olib kelgan tanishingiz ixtiro qilgan.
Kramer menga ko‘z qisib qo‘yib, yana xaxolay boshladi.
«Kim kimni olib keldi ekan, — ko‘nglimdan o‘tkazdim men. — Innaykeyin, Kramer bugun nega hadeb kulib yotibdi?»
Biz atmosfera kamerasidan o‘tib, raketani oranjereya bilan tutashtiruvchi uzun yo‘lak bo‘ylab uchib ketdik.
— Bizda bir nechta oranjereya bor, — deya javrardi Kramer. — Bittasi, uchib kelayotib ko‘rganingiz uzun oranjereya? Xa-xa-xa! Esyngizdami, chetga uchib ketishingizga sal qolgan edi, shundan keyin kuchukchaday bog‘lab olgan edim? Hozir yangi, konussimon oranjereyaga ketyapmiz. U yerda raketadagiga o‘xshab og‘irlik mavjud, lekin juda oz. Yerdagining atigi mingdan bir qismi? Bo‘yi ir metr keladigan daraxtdan uzilgan yaproq yerga yigirma daqiqadan keyin tushadi. Lekin shu darajadagi og‘irlik kuchi barcha chiqindi va changlarning pastga cho‘kishi va bizga mevalarning atrofga uchib ketmay, yerga to‘kilishi uchun kifoya qiladi… Siz hali «vaznsiz vanna» da cho‘milganingiz yo‘qmi? Ajoyib! — birdan u xirgoyi qila boshladi va ketidan yana xunuk kuldi. — Yana bir qancha tajriba laboratoriyalarimiz ham bor, ularda og‘irlik kuchi mutlaqo yo‘q. Vanna o‘sha yerda… Mana, yetib ham keldik. «Parda ham ko‘tarildi…» — deya deklamatsiya qildi u eshikni ocharkan.
Avvaliga nurdan ko‘zim qamashib ketdi. Keyin, yaxshilab razm solib, og‘zi voronkaday kengayib ketgan ulkan tonnelni ko‘rdim. Eshik voronkaning tor tubida joylashgan edi. Voronkaning narigi og‘zi tashqariga qabarib chiqqan katta oyna bilan to‘silgan edi.